ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਜੰਗੀ ਨਾਇਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਿਉਂ ਲੜਿਆ? ਪੜ੍ਹੋ General Shabeg Singh ਦੇ ਜੀਵਨ, ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਪੂਰਾ, ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ।
ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ (1924-1984): ਇੱਕ ਕੌਮੀ ਨਾਇਕ ਤੋਂ ਪੰਥਕ ਯੋਧੇ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
ਭੂਮਿਕਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੋਰਾਹੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ
ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅਧਿਆਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਜਰਨੈਲ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ—ਕੁਝ ਲਈ ਉਹ 1971 ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਾਇਕ ਸਨ, ਕੁਝ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਬਾਗ਼ੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ । ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਖ਼ੁਦ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਬਣਾ ਸਕਣ।
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ General Shabeg Singh ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਰੀਅਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1971 ਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੱਤਾਂ ਦਿਵਾਈਆਂ। ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਖ਼ਾਸਤਗੀ ਦੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਦੌਰ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਭਾਗ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ General Shabeg Singh ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪੜਾਵਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ, ਨਿਆਂ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਰਗੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਭਾਗ 1: ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ (1924–1971)
ਵਿਰਾਸਤੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ: ਯੋਧੇ ਦੇ ਖੂਨ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1924 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖਿਆਲਾ (ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖਿਆਲਾ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ) ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਮੀਰਾਂਕੋਟੀਆ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1740 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੱਸਾ ਰੰਘੜ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ, ਅਕਸਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਵਿਰਾਸਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ General Shabeg Singh ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਯੋਗਤਾ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸੀ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਰੰਤ ਵਿਅੰਗਮਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਚਣ ਦੀ ਕਲਾ ਵੀ ਸੀ ।
ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ 100 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਿਕਾਰਡ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ਦੇ ਬਰਾਡ ਜੰਪ ਚੈਂਪੀਅਨ ਸਨ। ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਹਾਕੀ ਅਤੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਵੀ ਉੱਘੇ ਖਿਡਾਰੀ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਉੱਜਵਲ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਜਨੂੰਨ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਇੱਕ ਨੇਕ ਪੇਸ਼ਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ।
ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਾਮੱਤਾ ਸਫ਼ਰ: ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ
1940 ਵਿੱਚ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਚੋਣ ਟੀਮ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ ਕਾਡਰ ਲਈ ਚੁਣਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਫ਼ੌਜੀ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਜਿਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਸੈਕਿੰਡ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਦੂਜੀ ਪੰਜਾਬ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਬਰਮਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਸੂਝ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਜਮਾਂਦਰੂ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ” ਕਿਹਾ ।
1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ। 1947 ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ “ਪਹਾੜੀ ਬਿੱਲੀ” (mountain cat) ਨਾਂ ਦੀ ਗੁਰੀਲਾ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੌਕੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਲਾਈਨ ਕੱਟੀ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ।
1962 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਚੀਨ ਜੰਗ ਵਿੱਚ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਵਜੋਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖੁਫੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਚੀਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉੱਚ ਕਮਾਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣਾ ਪਿਆ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਵਿੱਚ, 3/11 ਗੋਰਖਾ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯੂਨਿਟ ਨੇ ਹਾਜੀ ਪੀਰ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੌਕੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਮੈਨਸ਼ਨ ਇਨ ਡਿਸਪੈਚਜ਼” (Mention in Despatches) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਇਸੇ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਮੋਰਚੇ ‘ਤੇ ਡਟੇ ਰਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
| ਸਾਲ/ਜੰਗ | ਰੈਂਕ (ਅਹੁਦਾ) | ਭੂਮਿਕਾ/ਕਮਾਨ | ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤੀ | ਸਨਮਾਨ |
| 1942-45 | ਸੈਕਿੰਡ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ | ਦੂਜੀ ਪੰਜਾਬ ਰੈਜੀਮੈਂਟ (ਬਰਮਾ) | ਜਾਪਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ, ਰਣਨੀਤਕ ਸੂਝ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ। | – |
| 1947-48 | – | 50ਵੀਂ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਬ੍ਰਿਗੇਡ (ਕਸ਼ਮੀਰ) | ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ “ਪਹਾੜੀ ਬਿੱਲੀ” ਰਣਨੀਤੀ ਨਾਲ ਜਿੱਤ। | – |
| 1962 | ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ | IV ਕੋਰ (ਖੁਫੀਆ) | ਚੀਨੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ (ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼)। | – |
| 1965 | ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ | 3/11 ਗੋਰਖਾ ਰਾਈਫਲਜ਼ (ਹਾਜੀ ਪੀਰ) | ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਚੌਕੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ। | ਮੈਨਸ਼ਨ ਇਨ ਡਿਸਪੈਚਜ਼ |
| 1969-70 | ਡਿਪਟੀ GOC | 8ਵੀਂ ਮਾਊਂਟੇਨ ਡਿਵੀਜ਼ਨ | ਨਾਗਾ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ। | ਅਤਿ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ (AVSM) |
| 1971 | ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ | ਡੈਲਟਾ ਸੈਕਟਰ (ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | ‘ਮੁਕਤੀ ਵਾਹਿਨੀ’ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਨ। | ਪਰਮ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ (PVSM) |
1971 ਦੀ ਜੰਗ ਦਾ ਨਾਇਕ: ‘ਮੁਕਤੀ ਵਾਹਿਨੀ’ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ
General Shabeg Singh ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਿਖਰ 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਮੁਖੀ, ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਸੈਮ ਮਾਨੇਕਸ਼ਾਅ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਗੁਰੀਲਾ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ।
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਅਗਰਤਲਾ ਵਿੱਚ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਾਲੇ ‘ਡੈਲਟਾ ਸੈਕਟਰ’ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਮੱਧ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀ ਗੁਰੀਲਿਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਮੁਕਤੀ ਵਾਹਿਨੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ, ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋਏ ਬੰਗਾਲੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਰਨਲ ਉਸਮਾਨੀ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜ਼ਿਆ-ਉਰ-ਰਹਿਮਾਨ, ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ।
ਇਹ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਇੰਨਾ ਗੁਪਤ ਸੀ ਕਿ ਦਸੰਬਰ 1970 ਤੋਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1971 ਤੱਕ, ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ, General Shabeg Singh ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀ ਗੁਰੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣ-ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੇਸ ਕਟਵਾ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ, ਨਕਸ਼ੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਤਹਿਤ, ਮੁਕਤੀ ਵਾਹਿਨੀ ਨੇ ਚਟਗਾਂਵ ਬੰਦਰਗਾਹ, ਰਣਨੀਤਕ ਪੁਲਾਂ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਲਾਈਨ ਠੱਪ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਗੁਰੀਲਾ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਨਵੰਬਰ 1971 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 93,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ, ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਕਾਲੀਨ ਫ਼ੌਜੀ ਸਨਮਾਨ, ਪਰਮ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ (PVSM) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ, General Shabeg Singh ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੋ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਸੀ: ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਰਖਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ।
General Shabeg Singh ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪਛਾਣਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕਸੁਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਰ ਫ਼ੌਜੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਇਕਸੁਰਤਾ ਹੀ ਉਹ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਮੋੜ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਭਾਗ 2: ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ (1972–1982)
ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਟੈਂਡ
1971 ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਆਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ। 1973-75 ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ (ਜੇ.ਪੀ.) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਠਿਆ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਖੇਤਰ (ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ) ਦੇ ਜਨਰਲ ਆਫੀਸਰ ਕਮਾਂਡਿੰਗ (GOC) ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਅਤੇ ਜੇ.ਪੀ. ਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਟੈਂਡ ਲਿਆ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗੈਰ-ਸਿਆਸੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿਆਸੀ ਸੰਦ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ “ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਚਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ” । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਇਨਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੜਕਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਭਵਿੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਬਰਖ਼ਾਸਤਗੀ: ਦੋਸ਼, ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼
ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਅੰਤ ਬਹੁਤ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। 30 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1976 ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਰਟ-ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਨਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਬਰਖ਼ਾਸਤਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ।
ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (CBI) ਦੁਆਰਾ ਲਖਨਊ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਵਲ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ: ਪਹਿਲਾ, ਇੱਕ ‘ਜੋਂਗਾ’ ਗੱਡੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਖਰੀਦਣਾ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਆਪਣੀ ਆਮਦਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣਾਉਣਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਘਰ ਜਿਸਦੀ ਕੀਮਤ 9 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, General Shabeg Singh ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਦੱਸਿਆ।
ਮਈ 1984 ਵਿੱਚ ‘ਦਿ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ’ ਅਖਬਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, General Shabeg Singh ਨੇ ਖੁਦ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ “ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ” । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਅਸਲ ਲਾਗਤ ਸਿਰਫ 1.75 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਹੋਈ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਤਕਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਟੀ.ਐਨ. ਰੈਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਕਥਿਤ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲੂ ਅਦਾਲਤੀ ਫੈਸਲਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ General Shabeg Singh ਨੇ “ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ” ਦਾ ਦੌਰ ਕਿਹਾ, ਤੋਂ ਬਾਅਦ 13 ਫਰਵਰੀ, 1984 ਨੂੰ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਿੱਤ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਸਮੇਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਬਰੀਅਤ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਉਸਨੇ General Shabeg Singh ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿੱਥੋਂ ਵਾਪਸੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਇਹ ਨਿਆਂ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਦੀ ਤਲਾਸ਼: ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਚੇਤਨਾ
ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਬਰਖ਼ਾਸਤਗੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ। 1977-78 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ, ਉਹ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਅਹੁਦਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ “ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਚੇਤਨਾ ਫੋਰਮ” ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੰਚ ਰਾਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਸਨ ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ, General Shabeg Singh ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। 1978 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਜ਼ਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਸਨ, ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਖੂਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਿਹਾ ।
1980-84 ਦਰਮਿਆਨ ਚੱਲੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ, General Shabeg Singh ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਕਿਰਦਾਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਬਿਸਤਰਾ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਖੁਦ ਫਰਸ਼ ‘ਤੇ ਸੌਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਦਾ ਭੋਜਨ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਭਾਗ 3: ਅੰਤਿਮ ਮੋਰਚਾ (1982–1984)
ਸੰਤ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ: ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ
1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸੀ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਭਾਰਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ। ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨਿਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 1982 ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਅਤੇ General Shabeg Singh ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਹਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਸੱਚਾ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ” ਦੱਸਿਆ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਭਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ, ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਫ਼ੌਜੀ ਤਜਰਬੇ ਨਾਲ, ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣ ਗਏ। ਮਾਰਚ 1984 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ ਕਿ “ਜਦੋਂ ਖਾਲਸਾ ਬੁਲਾਵੇ, ਤਾਂ ਸੇਵਾ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ”। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਫ਼ਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇਬੰਦੀ: ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਹਿਰ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ, General Shabeg Singh ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲ ਲਈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਤਜਰਬਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੇਅਸਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਕਈ ਫ਼ੌਜੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿਲ੍ਹੇਬੰਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਨ:
- ਰਣਨੀਤਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ: ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੋ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬੁੰਗੇ (ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ) ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਨਾਈਪਰਾਂ ਲਈ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ।
- ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ: ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹਿਰਾਬਾਂ ਨੂੰ ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਲਈ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਰੀਆਂ (gun emplacements) ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਨੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਦਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਏ।
- ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਾਇਰਿੰਗ ਜ਼ੋਨ: ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਫਾਇਰਿੰਗ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰ ਸਕਣ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਇੱਕ “ਕਿਲਿੰਗ ਜ਼ੋਨ” (killing zone) ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ।
- ਗੁਪਤ ਬੰਕਰ ਅਤੇ ਰਸਤੇ: ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਪਤ ਬੰਕਰ ਅਤੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਯੋਧੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾ ਸਕਣ ।
- ਟੈਂਕ ਵਿਰੋਧੀ ਰਣਨੀਤੀ: ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅਸਰ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰੇਨੇਡ (RPGs) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।
ਇਹ ਸਾਰੀ ਯੋਜਨਾ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਰੁਕਾਵਟ ਆਵੇ। ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਸ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁਹਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਫ਼ੌਜ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ।
ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ: ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ
ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦਾ ਕੋਡ-ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ‘ਤੀਜੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
- 1-3 ਜੂਨ, 1984: 1 ਜੂਨ ਨੂੰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਦਰਲੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੱਸਿਆ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੱਗੇ ।
- 3 ਜੂਨ ਨੂੰ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਮੌਕੇ, ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ 36 ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਫਸ ਗਏ ।
- 4-5 ਜੂਨ, 1984: 4 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣਾ ਪਿਆ ।
- 6 ਜੂਨ, 1984: ਲਗਾਤਾਰ ਅਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜੀ ਕਮਾਂਡ, ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਸਵਾਮੀ ਸੁੰਦਰਜੀ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇ ਭਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਵਿਜਯੰਤਾ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੇ ਗੋਲੇ ਦਾਗਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਹਨਾਂ ਗੋਲਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਖੰਡਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਹ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਈ । ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਪਰ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਨਾ ਮਿਟਣ ਵਾਲਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡਿਆ।
ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
6 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਭਾਰੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਤਿਮ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਉੜੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੀ ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਫੜ ਕੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਦੀ ਤੀਬਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨੇ 20 ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਗੋਲੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਯੋਧੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ” । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ, ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦੇਹ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰਾ ਸ਼ਬੇਗ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹੀ ਉਸਦਾ ਸੱਚਾ ਅਰਾਮਗਾਹ ਹੈ”।
ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੀ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਵਿਡੰਬਨਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਉਸਤਾਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਲੜਾਈ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ, ਜਨਰਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਹਮਲੇ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਜਰਨੈਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਰਣਨੀਤਕ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਜੰਗੀ ਚਾਲਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬੇਅੰਤ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਤੋੜ ਸਕੀ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਿਤ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ: ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਜਿਸਨੇ ਚਾਰ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ; ਇੱਕ ਆਗੂ ਜਿਸਨੇ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ; ਅਤੇ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀਆਂ ਹਨ।
ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਨਾਇਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ General Shabeg Singh ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੋਧਾ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਲੜੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਯਾਤਰਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ – ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰਿਹਾ, ਪਰ 1980ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। General Shabeg Singh ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਉਸਦੇ ਜ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅੱਜ, ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਅਤੇ ਹੱਕ ਲਈ ਲੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। General Shabeg Singh ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਭਾਵੇਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਕਸਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, “ਸੱਚ ਲਈ ਲੜੋ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੇਣੀ ਪਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੀ ਅਸਲ ਜਿੱਤ ਹੈ” ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: Shaheed Bhai Surinderjit Singh Mallewal: 1992
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਸਵਾਲ: ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੀ ਉਹ ਦੋਸ਼ੀ ਸਨ? ਜਵਾਬ:
- ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1976 ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਰਟ-ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੇ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਖਰੀਦਣ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
- ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਸਿਆਸੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1973-75 ਵਿੱਚ ਜੇ.ਪੀ. ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਥਿਤ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੰਬੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 13 ਫਰਵਰੀ, 1984 ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਵਲ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (CBI) ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
2. ਸਵਾਲ: 1971 ਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ? ਜਵਾਬ:
- 1971 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ) ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਮੁਖੀ ਦੁਆਰਾ ‘ਮੁਕਤੀ ਵਾਹਿਨੀ’ ਨਾਂ ਦੇ ਬੰਗਾਲੀ ਗੁਰੀਲਾ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮਾਹਰ ਗੁਰੀਲਾ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਵਜੋਂ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੁਪਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਖਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਮਿਲੀ ਅਤੇ 93,000 ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਪਰਮ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ (PVSM) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
3. ਸਵਾਲ: ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਆਏ? ਜਵਾਬ:
- ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਬਰਖ਼ਾਸਤਗੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਅਪਮਾਨ ਨਾਲ ਚੁਕਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ, ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਪੰਥ-ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ।
- ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਆਗੂ ਦਿਸਿਆ ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣ ਗਏ ।
4. ਸਵਾਲ: ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ) ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀ ਕੀ ਸੀ? ਜਵਾਬ:
- ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਣਨੀਤਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੋਂ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਨਾਈਪਰ ਪੂਰੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।
- ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਬਖਤਰਬੰਦ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਮਲਾਵਰ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ।
5. ਸਵਾਲ: ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਜਵਾਬ:
- ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ, ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ ।
- ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਖੇ, ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਕਾਰਜ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪੰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੁੱਟ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਰਵਉੱਚ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ।[ FACEBOOK ] [YOUTUBE]
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#GeneralShabegSingh #SikhHistory #OperationBlueStar #Punjab1984 #IndianArmyHero #ShaheedLegacy #MuktiBahini1971
