ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਕਹਾਣੀ, ਜਿਸਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਅਮਰ ਕਰ ਗਏ।
ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦਾ ਜਨਮ
ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ, ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਗੌਰਵਮਈ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ, ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਮ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਉੱਭਰਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਉਹ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕਰ ਗਿਆ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਅੱਜ ਵੀ ਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਉਹ ਨਾਮ ਹੈ – ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan। ਇਹ ਲੇਖ ਉਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਬਾਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਸਿੰਜ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਲ 1971 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਪਿੰਡ ਚੀਮਾ ਖੁਰਦ ਵਿਖੇ, ਸਰਦਾਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਭੈਣਾਂ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਉਹ ਲਾਡਲਾ ਵੀਰ ਸੀ। ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦਾ ਬਚਪਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਮ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਖੇਡਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬੀਤ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਧਾਰਨ ਦਿੱਖ ਵਾਲਾ, ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਲੜਕਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਬਣ ਕੇ ਗੂੰਜੇਗਾ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਆਪ ਤਲਾਸ਼ਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਰੂਹਾਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਰੂਹ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕੌਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਜੱਗ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ।
ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਸੱਟ: 1984 ਦਾ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ
ਸਮਾਂ ਆਪਣੀ ਚਾਲੇ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ‘ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ 1984 ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 14-15 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਸੀ।
ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਲੂੰਧਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਲਈ ਅਥਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ, ਲਈ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਸਹਿ ਸੀ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੇ ਕੋਮਲ ਮਨ ‘ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਅਮਿੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਬਾਲੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ‘ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਉੱਠਿਆ – ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ੁਲਮ ਕਿਉਂ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਬੈਠਣਗੇ। ਉਹ ਇਸ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਨਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। 1984 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1990 ਤੱਕ, ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਰਿਹਾ।
ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ: ਜੇਲ੍ਹ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦਾ
ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਂਦਿਆਂ, ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਲਏ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਉੱਠੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ‘ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕੰਡਿਆਲੇ ਰਾਹਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਨਾਭਾ ਦੀ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ।
ਇੱਥੇ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਯੋਧਿਆਂ – ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਮੇਜਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਇਹ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਕਸਰ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਉਹ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦੇ, “ਤੂੰ ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੈਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈਂ। ਤੈਨੂੰ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਇਸ ਖਤਰਨਾਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।” ਪਰ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਅਟੱਲ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੌਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਘਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ, “ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੇਣੀ ਪਵੇ।” ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਯੋਧੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਭਾਵਨਾ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਘਟਨਾ
ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਸੁਣਾਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਡੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਫਟ ਦੇਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਰੁਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰ-ਜਵਾਬੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦਿਆਂ, ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ਼ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪਿਸਤੌਲ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਡਰਾਵੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਡਰ ਕੇ ਗੱਡੀ ਰੋਕ ਲਈ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਭਰੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ ਯੋਧੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਰਾਹ ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦਾ ਅੰਤ
ਸਾਲ 1987 ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਮੁਖੀ, ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ, ਭਾਈ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਭਾਈ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਪਰ ਜਿਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ,
ਉਹ ਸੀ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਆਰਮਡ ਪੁਲਿਸ (PAP) ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਬਦਨਾਮ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ, ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੂੰਖਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਖਤਰਨਾਕ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਕਾਰਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦਾ ਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਿਰਦਰਦ ਬਣ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਅਤੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਪੈ ਗਏ। ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ: ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ
ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੌਮ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਆਪ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰੇ। ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ‘ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ-ਖੋਹਣ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟੀਆ ਹਰਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਜ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਕੌਮ ਲਈ ਜੰਗ ਲੜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸਾਏ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਡਰ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨਿਰਪੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ‘ਮਾਨਸ ਕੀ ਜਾਤ ਸਬੈ ਏਕੈ ਪਹਿਚਾਨਬੋ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਦਿਨ: ਇੱਕ ਗੱਦਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਮੁਕਾਬਲਾ
8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1990 ਦੀ ਸਵੇਰ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਮਾੜੀ ਬੁੱਚੀਆਂ ਵਿਖੇ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ (BSF) ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਰਾਤ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਬਿਮਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਾਥੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਏ.ਕੇ. 94 ਰਾਈਫਲ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਫਾਇਰਿੰਗ ਪਿੰਨ ਹੀ ਗਾਇਬ ਸੀ। ਉਸੇ ਪਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਗੱਦਾਰ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੱਢ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੂਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਧੋਖਾ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਆਪਣੇ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਅੰਤਿਮ ਜੰਗ ਅਤੇ ਵੀਰਗਤੀ
ਇਸ ਔਖੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ। ਜਿਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਸਾਰੇ ਪੰਜ ਸਿੰਘ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਗੰਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਏ। ਤਿੰਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚਲੇ ਗਏ ਜਦਕਿ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੱਤ ਵਿੱਚ ਆ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਹਿੱਲਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਏ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਿਕਲ ਜਾ, ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ।” ਪਰ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਲਾਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖਮੀ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਟਰੈਕਟਰ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ। ਟਰੈਕਟਰ ਖੇਤ ਦੇ ਗਾਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਲਿਆ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਟਰੈਕਟਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪੀ ਲਿਆ। ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪ ਕੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੀ ਤਾਬ ਨਾ ਝੱਲਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗਏ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਦੇਹ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣੀ ਪਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਜੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਲੱਖ (400,000.) ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਨਾਇਕ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਕੱਠ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕਦਰ ਵਸਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਬਾਬਾ ਠਾਕੁਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸ਼ਹੀਦ ਮੇਜਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ, ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਬੀਬੀ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬੁਲਾਰਾ, ਬੀਬੀ ਬਿਮਲ ਕੌਰ ਖਾਲਸਾ, ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ ਵਰਗੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕੀਤੇ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਬਦ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੀ ਭਾਜਪਾ (BJP) ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਚੋਪੜਾ ਨੇ ਕਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਰੇ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਾਡੀ ਢਾਲ ਸੀ, ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।” ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਆਗੂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਯੋਧੇ ਲਈ ਕਹੇ ਗਏ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੋਹਰ ਸਨ।
ਸਰਵਉੱਚ ਸਨਮਾਨ: ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਚੱਕਰ
ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧਾ ਐਵਾਰਡ, ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਐਵਾਰਡ, ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਚੱਕਰ ਐਵਾਰਡ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਚੱਕਰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
- ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧਾ ਐਵਾਰਡ: 1978 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ‘ਤੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
- ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਐਵਾਰਡ: 4 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1990 ਨੂੰ, ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ, ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਇਹ ਸਰਵਉੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੀ।
ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਬਦ
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਮਰ, ਤਾਕਤ ਜਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਅਤੇ ਕੌਮ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਜੋ ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣੀ, ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਗਾਥਾ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਸਾਹਿਬ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇੱਕ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਕੋਟਿ-ਕੋਟਿ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ . Shaheed Jugraj Singh Smalsar: 1964–1991
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1 : ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਕੌਣ ਸਨ?
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ੧੯੭੧ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਚੀਮਾ ਖੁਰਦ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ 1990 ਵਿੱਚ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
2 : ਕਿਹੜੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰਿਆ?
ਜਵਾਬ: ਸਾਲ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
3 : ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅਕਸ ਸੀ?
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ‘ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਢਾਲ” ਕਿਹਾ ਸੀ।
4 : ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?
ਜਵਾਬ: 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1990 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਮਾੜੀ ਬੁੱਚੀਆਂ ਵਿਖੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤੀ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਫਾਇਰਿੰਗ ਪਿੰਨ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਲੱਤ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
5: ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਰਵਉੱਚ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ?
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ, “ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਚੱਕਰ” ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਸਨ।
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਅਮਰ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ, ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਦਿਓ। ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਲਾਈਕ, ਸ਼ੇਅਰ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਕਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈਏ! 🙏 ਸਤਿਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ!
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#SikhHistory #ShaheedLegacy #JugrajSinghToofan #KhalistanLiberationForce #PunjabStruggle #NeverForget1984 #SikhMartyr
