ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ…
ਇੱਕ 80 ਸਾਲਾ ਦਾਦੀ ਤੇ 13 ਸਾਲਾ ਬੱਚੀ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਸੀ? ਪੜ੍ਹੋ ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਦਿਲ-ਕੰਬਾਊ ਹਕੀਕਤ।
ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ, ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ
ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
Bhai Balwinder Singh Jatana ਦਾ ਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ, ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼, ਸਤਲੁਜ-ਯਮੁਨਾ ਲਿੰਕ (SYL) ਨਹਿਰ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ—ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ—ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਇਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪੂਰੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਣ।
1980-90 ਦਾ ਦਹਾਕਾ: ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟ
1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਨ। 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮਾਂ ਨੇ Sikh ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡੇ। ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਪਿੱਛੇ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਮੁੱਦੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਕਟ, ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Punjab Police ਨੇ, ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਬਗਾਵਤ-ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ।
ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਜਬਰੀ ਲਾਪਤਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਸੀ, ਅਕਸਰ ਹੋਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੇ Bhai Balwinder Singh Jatana ਵਰਗੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ
ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
Bhai Balwinder Singh Jatana ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਟਾਣਾ ਰੁੜਕੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮੋਹਾਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾਨ (ITI) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ITI ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਆਮ, ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਜੀਵਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਭਵਿੱਖ ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (AISSF) ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨਾਲ ਹੋਏ ਧੱਕੇ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (AISSF) ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ।
AISSF ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਸਦਕਾ, ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਜਲਦੀ ਹੀ AISSF ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ITI ਸਿੱਖਿਅਤ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ AISSF ਆਗੂ ਬਣਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ਜਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਦਮੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।
SYL ਨਹਿਰ ਵਿਵਾਦ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ
SYL ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਵ
ਸਤਲੁਜ-ਯਮੁਨਾ ਲਿੰਕ (SYL) ਨਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਨੀਂਹ 1982 ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਰਿਪੇਰੀਅਨ ਸਿਧਾਂਤ’ (Riparian Principle) ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੱਕ ਉਸ ਰਾਜ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਉਹ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਸੂਬੇ ਕੋਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੈਕਟਰ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਸੂਬੇ ਦੀ ਖੇਤੀ-ਆਧਾਰਿਤ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ।
ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਦਾ
SYL ਨਹਿਰ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਰਥਿਕ ਜਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ। Sikh ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ “ਲੁੱਟ” ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
“ਪਾਣੀ ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਾਖੀ ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਹੈ।”
ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਸੀ। SYL ਨਹਿਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਗੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਅਧੀਨਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਠੋਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਵਰਗੇ ਯੋਧਿਆਂ ਲਈ, ਇਹ ਨਹਿਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਣੀ ਦਾ ਚੈਨਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਸਿੱਖ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਮਝਦੇ ਸਨ।
ਇਸ ਲਈ, ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਜੰਗ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਖੇਤਰੀ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੌਮੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਹਿੰਸਕ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ।
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦਾਅਵੇ
ਮੁੱਖ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲ
SYL ਨਹਿਰ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੇ 23 ਜੁਲਾਈ, 1990 ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖਬਾਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੈਕਟਰ 26 ਸਥਿਤ SYL ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਮੁੱਖ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਐਮ.ਐਸ. ਸਿਕਰੀ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਵਜੋਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਨਸਨੀ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ SYL ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਤੁਰੰਤ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ‘ਤੇ, ਸਗੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ।
ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੋਸ਼
ਇਸ ਦੋਹਰੇ ਕਤਲ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Punjab Police ਨੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਪੁਲਿਸ ਬਿਆਨਾਂ ਅਤੇ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ. (FIRs) ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਅਮਲ ਪਿੱਛੇ ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੂਤਰਧਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।
ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ Punjab Police ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ‘ਤੇ ਕਦੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ Punjab Police ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸੰਤਾਪ: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ
ਜਟਾਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ Punjab Police ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਪੰਨਾ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ (PHRO) ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, 30 ਨਵੰਬਰ, 1991 ਨੂੰ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦਿਨ Punjab Police ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਟਾਣਾ ਰੁੜਕੀ ਸਥਿਤ ਘਰ ‘ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੁਮੇਧ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ:
- ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਪੀੜਤ:
- ਬੀਬੀ ਦਵਾਰਕੀ ਕੌਰ (ਦਾਦੀ, ਉਮਰ ਲਗਭਗ 80 ਸਾਲ)
- ਬੀਬੀ ਜਸਮੇਰ ਕੌਰ (ਚਾਚੀ)
- ਬੀਬੀ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ (ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ, ਉਮਰ ਲਗਭਗ 13 ਸਾਲ)
- ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ (ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ)
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ:
“ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।”
ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਔਰਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਖੌਫ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕੀਮਤ ਸਿਰਫ਼ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਕੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੋਸ਼ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਣ।
ਸ਼ਹਾਦਤ: ਦੋ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ—ਇੱਕ Punjab Police ਦਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ
Punjab Police ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਕਾਰਡ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 4 ਸਤੰਬਰ, 1991 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਾਧੂਗੜ੍ਹ ਨੇੜੇ ਲੁਕੇ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ। ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ।
ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹੋਈ “ਭਿਆਨਕ ਗੋਲੀਬਾਰੀ” ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਰੇ ਗਏ। Punjab Police ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ SYL ਕਤਲ ਕਾਂਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਸਖ਼ਤ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਝੂਠਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ “ਮੁਕਾਬਲਾ” ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੂਠਾ ਅਤੇ ਸਟੇਜਡ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਹੋਰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ Punjab Police ‘ਤੇ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਜਾਂਚਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜਟਾਣਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਿਤ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ (ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਵਾਦ ਹੈ), ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ‘ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਦਿਆਂ ਹੋਈ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ।
ਵਿਰਾਸਤ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ
‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨ
ਭਾਈ Balwinder Singh Jatana ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿੱਖ ਮੀਡੀਆ, ਢਾਡੀ ਵਾਰਾਂ, ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “SYL ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ” ਅਤੇ “ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਰਾਖੇ” ਵਰਗੇ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀ।
ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ
ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਮੈਂਬਰਾਂ—ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦਾਦੀ, ਇੱਕ ਚਾਚੀ, ਇੱਕ 13 ਸਾਲਾ ਭੈਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ—ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਏ ਗਏ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੁਮੇਧ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ, ‘ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਉਹ Punjab Police ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ, ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ (DGP), ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹ ਤੱਥ ਜਨਤਕ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਘਾਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਜੀਵਤ ਮੁੱਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝੇ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਅਧਿਆਏ ਵਜੋਂ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗੀ।
ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
| ਸਮਾਂ (Date) | ਘਟਨਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ (Details and Significance) |
| c. 1960s | ਜਨਮ (Birth) | ਪਿੰਡ ਜਟਾਣਾ ਰੁੜਕੀ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਜਨਮ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਇੱਕ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। |
| 1980s | AISSF ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ | ਮੋਹਾਲੀ ITI ਤੋਂ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ AISSF ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋਏ ਅਤੇ ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਣੇ। |
| 23 ਜੁਲਾਈ, 1990 | ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਘਟਨਾ | ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ SYL ਨਹਿਰ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ, ਐਮ.ਐਸ. ਸਿਕਰੀ ਅਤੇ ਅਵਤਾਰ ਔਲਖ ਦਾ ਕਤਲ। Punjab Police ਨੇ Balwinder Singh Jatana ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। |
| 4 ਸਤੰਬਰ, 1991 | ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ | Punjab Police ਨੇ ਪਿੰਡ ਸਾਧੂਗੜ੍ਹ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ Balwinder Singh Jatana ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਝੂਠਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। |
| 30 ਨਵੰਬਰ, 1991 | ਪਰਿਵਾਰਕ ਕਤਲੇਆਮ | ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਕਿ Punjab Police ਨੇ ਜਟਾਣਾ ਦੇ ਘਰ ‘ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 80 ਸਾਲਾ ਦਾਦੀ, ਚਾਚੀ, 13 ਸਾਲਾ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। |
| 1990s – ਵਰਤਮਾਨ | ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਨਿਆਂ | ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ। ਦੋਸ਼ੀ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਘਾਟ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਅਤੇ ਜੀਵਤ ਮੁੱਦਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। |
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ, ਯਾਦ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ
ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਹੱਕ, ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼, ਮਨੁੱਖੀ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਗੁੱਸੇ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਘਟਨਾ ਸਬੰਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅੰਤਿਮ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲ, ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਟੱਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਘੜਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੀੜਤ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਉਸਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉੱਕਰੀ ਗਈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਯਾਦ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਖੋਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਭਰਦੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਭਾਈ ਜਟਾਣਾ ਵਰਗੇ ਕਿਰਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਬਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ, ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਲਈ ਲੜਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਨੂੰ SYL ਨਹਿਰ ਦਾ ‘ਰਖਵਾਲਾ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਨੂੰ SYL ਨਹਿਰ ਦਾ ‘ਰਖਵਾਲਾ’ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਨਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੂਬੇ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
- 23 ਜੁਲਾਈ, 1990 ਨੂੰ SYL ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸਦਾ ਦੋਸ਼ Punjab Police ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਸੀ, ਨਹਿਰ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਅਤੇ PHRO, ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 30 ਨਵੰਬਰ, 1991 ਨੂੰ Punjab Police ਨੇ ਭਾਈ ਜਟਾਣਾ ਦੇ ਘਰ ‘ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 80 ਸਾਲਾ ਦਾਦੀ ਬੀਬੀ ਦਵਾਰਕੀ ਕੌਰ, ਚਾਚੀ ਬੀਬੀ ਜਸਮੇਰ ਕੌਰ, 13 ਸਾਲਾ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਰਾਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. Punjab Police ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਆਨ ਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਿਉਂ ਹੈ?
- Punjab Police ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਆਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ 4 ਸਤੰਬਰ, 1991 ਨੂੰ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਸਾਧੂਗੜ੍ਹ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਦੱਸਿਆ।
- ਇਸ ਬਿਆਨ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ Sikh ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ “ਝੂਠਾ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਈ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਸੀ।
4. ਕੀ ਜਟਾਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੋਈ?
- ਨਹੀਂ, ਜਟਾਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਏ ਗਏ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਖਾਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।
- ਨਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਘਾਟ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
5. Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਇੰਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਉਂ ਹੈ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਬੇਰਹਿਮੀ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।
- ਤੀਜਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਜਾਰੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#BalwinderSinghJatana #SikhHistory #Punjab1984 #HumanRights #SYLCanal #ShaheedLegacy #PunjabPolice
