ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ…
ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਜੋ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਦਬਾਈ ਨਾ ਜਾ ਸਕੀ। ਪੜ੍ਹੋ Baba Jang Singh ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪੂਰਾ, ਤੱਥਾਂ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਇਤਿਹਾਸ।
Baba Jang Singh ਜੀ : ਸੇਵਾ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼
ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖਬਾਰੀ ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ।
Table 1: Chronology of Key Events
| ਤਾਰੀਖ/ਸਾਲ | ਘਟਨਾ | ਸਰੋਤ |
| 1937 | ਪਿੰਡ ਮਾਹਲ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ। | 1 |
| 1950 | 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਨਾਨਕਸਰ) ਨਾਲ ਨਾਨਕਸਰ ਵਿਖੇ ਸੇਵਾ ਲਈ ਗਏ। | 1 |
| 1963-1972 | ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਨਾਨਕਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ। | 1 |
| 4 ਅਗਸਤ 1982 | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ। | 4 |
| 11 ਸਤੰਬਰ 1982 | ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਨਾਲ ਬੱਸ ਦੀ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ 34 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ। | 5 |
| 11 ਅਕਤੂਬਰ 1982 | ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਨੇੜੇ ਪੁਲਿਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਚਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ। | 5 |
| 23 ਅਕਤੂਬਰ 1982 | ਬਾਬਾ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ (ਨਾਨਕਸਰ) ਵੱਲੋਂ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ। | 1 |
1. ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ
1980ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਸੀ ਜੋ ਡੂੰਘੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਥਨ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਈ ਅਹਿਮ ਮੁੱਦੇ ਅਣਸੁਲਝੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ, ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਤਣਾਅ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ।
ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਰੂਪ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ।ਇਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੇਵਾ, ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਟੁੱਟ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ, ਪਰ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋੜ ‘ਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਲੇਖ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਨਾਨਕਸਰ ਵਰਗੀ ਗੈਰ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇੱਕ ਸੰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ Baba Jang Singh ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸਰੋਤ-ਸਹਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਖਬਾਰੀ ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਹੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਵੇ।
2. ਆਰੰਭਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ: ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। Baba Jang Singh ਜੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
Baba Jang Singh ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1937 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਾਹਲ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰਨਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਸਨ। Baba Jang Singh ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਪੜਾਅ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੀਂਹ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਨਾਨਕਸਰ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੇਵਾ-ਭਾਵ
ਸਾਲ 1950 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ਼ 13 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਆਇਆ। ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਤ, ਬਾਬਾ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਾਹਲ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਕੀਰਤਨ ਸਮਾਗਮ ਲਈ ਆਏ। ਉਸ ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗ ਕੇ ਬਾਬਾ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਨਾਨਕਸਰ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਨਾਨਕਸਰ ਵਿਖੇ, Baba Jang Singh ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ Baba Jang Singh ਜੀ ਨੇ ਨਾਨਕਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ 1963 ਤੋਂ 1972 ਦਰਮਿਆਨ ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ 1981 ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ 24-ਘੰਟੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ: ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ
ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਲਹਿਰ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਜ਼ੋਰ ਭਗਤੀ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਦਬ-ਸਤਿਕਾਰ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਾਨਕਸਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਠਾਠ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ‘ਤੇ ਅਕਸਰ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਝੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਸਾਰਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿ ਕੇ ਕੇਵਲ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਉੱਨਤੀ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਇਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਇਹ ਤੱਥ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ 34 ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਆਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ “ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਤਲੇਆਮ” ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਘਟਨਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਗਈ।
ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਉਦੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੇਵਾ ਸਥਾਨ, ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਦਮ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਫਰਜ਼ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਫਰਜ਼ ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ Baba Jang Singh ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਆਮ ਗੈਰ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਸੀ।
3. 1980ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ: ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਣਾਅ
1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਉਭਾਰ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਰਗੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ।
ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮੰਗਾਂ
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਨੀਂਹ 1973 ਦੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੇਣਾ, ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਰਾਵੀ-ਬਿਆਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ “ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼” ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਹੋਰ ਵੱਧ ਗਿਆ।
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ: ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ
ਇਹਨਾਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 4 ਅਗਸਤ 1982 ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਨੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦੇਣ ਵਰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਗਏ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ, ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ 200,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਪਰ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਮਨਕਾਰੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 19 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 190 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਕਥਿਤ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਸਖ਼ਤ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਪੰਥਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ
ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਤ ਪੰਥਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਤਭੇਦ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮਿਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਧੜੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ, ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਵਰਗੇ ਨਰਮਖਿਆਲੀ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਪਰ, ਕਈ ਸਰੋਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਰਮਖਿਆਲੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ 1982 ਦੀਆਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਸਹਿਮਤੀ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਧੱਕਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਇਸ ਅਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਰਵੱਈਏ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਵਧੀ, ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਦ੍ਰਿੜ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1982 ਦੀਆਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸਲੂਕ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਰਾਹ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਰਮਖਿਆਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।
4. ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ: ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ
ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲੀ, ਸਗੋਂ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣੀਆਂ।
ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਰੇਲ ਹਾਦਸਾ: ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮੋੜ
11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਨੂੰ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਮਾਨਵ ਰਹਿਤ ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਦਸਾ ਵਾਪਰਿਆ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਕਾਲੀ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾ ਰਹੀ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਬੱਸ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, 34 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 32 ਸਿੱਖ ਕੈਦੀ ਅਤੇ 2 ਪੁਲਿਸ ਗਾਰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹਾਦਸਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ “ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਤਲੇਆਮ” ਦੱਸਿਆ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੇ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਮਾਰਚ: ਰੋਸ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿਆਂਇਕ ਜਾਂਚ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕੋਈ ਆਮ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ 34 ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਮਾਰਚ ਇੱਕ ਸੋਗਮਈ ਜਲੂਸ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬਿਆਨ ਦੋਵੇਂ ਬਣ ਗਿਆ।
ਇਸ ਮਾਰਚ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਰਾਤ ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਵਿਖੇ ਰੁਕਿਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ, ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੰਗਰ ਸੇਵਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਲਈ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ।
ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਨੇੜੇ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ
11 ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਨੂੰ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਨੇੜੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖ਼ਬਰ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੈਸ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (UPI) ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ, ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇੱਕ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਝੜਪ ਹੋ ਗਈ। ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਸੁੱਟਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 100 ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਥਿਤੀ ਵਿਗੜ ਗਈ।
ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਈ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਚਾਰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦਰਜਨਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਚਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ “ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛਲਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ”।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ, ਹੋਰ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਮੋੜ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ 23 ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ (ਨਾਨਕਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ।
5. ਸ਼ਹਾਦਤ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ
ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। Baba Jang Singh ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦੀ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦੀ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਜਾਂ ‘ਸ਼ਹੀਦੀ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸੱਚ, ਧਰਮ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਉਹ ‘ਗਵਾਹ’ (witness) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ: “ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ॥ ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ॥”।
ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦੀ’ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣਾ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸੀ।
ਇੱਕ ਅਮਰ ਵਿਰਾਸਤ: ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ
ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜੀਵਿਤ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਨਾਨਕਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ “ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਗੱਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ”। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਮਾਨਤਾ ਉਦੋਂ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਿੱਖ ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪੈਂਥੀਅਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਨਾਨਕਸਰ ਠਾਠ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਭਾਲੀ ਸੀ।
ਲਗਭਗ 38 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, 2020-21 ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ, ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ‘ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ “ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ” ਸਨ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ
ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (HRW) ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਥਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ‘ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ “ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ” ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਸਜ਼ਾ-ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ” (culture of impunity) ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। TADA ਅਤੇ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼) ਐਕਟ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਲ ਮਿਲੀ।
ਇਸ ਲਈ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਦੀ ਘਟਨਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਕਥਿਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪੈਟਰਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।
6. ਸਿੱਟਾ: ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ
ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਭਗਤੀਮਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਰ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ।
Baba Jang Singh ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਲਈ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਭ ਜਾਂ ਪਦਵੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ।
Baba Jang Singh ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਿਤ ਰਹੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸੇ ਥਾਂ ‘ਤੇ, ਉਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮਾਰਗ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਪੀਲੀਭੀਤ 1991 ਕਥਿਤ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਾ… Pilibhit Encounter 1991: Legacy of a Tragic Sikh Encounter
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਨਾਨਕਸਰ ਠਾਠ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਜੋ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਰੇਲ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ 34 ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
- ਪੁਲਿਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਬਲੀਦਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ 1।
2. ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
- ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ 1982 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ।
- ਉਹ ਉਦੋਂ ਇਸ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੇਵਾ ਸਥਾਨ, ਕਰਨਾਲ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸੀ 1।
3. ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ?
- ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਰੇਲ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ 34 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ, ਪੀੜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਲੈ ਕੇ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਹੋ ਗਿਆ।
- ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਤੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਚਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
4. ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ?
- ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਆਮ ਗੈਰ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਸੀ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਦਮ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਲਸਾ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।
- ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ‘ਤੇ ਵੱਡਾ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ, ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ – ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਾ – ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਨਿਹਚਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
5. ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵਿਤ ਹੈ?
- ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਿਤ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਭੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਿੱਖ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੰਥਕ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੋਈ।
- ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 2020 ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਪਾਰਾ’ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#ShaheedBabaJangSingh #SikhHistory #DharamYudhMorcha #Punjab1982 #HumanRights #Nanaksar #SikhMartyrs
