ਇਹ ਲੇਖ Bhagat Singh ਦੀ ਪੂਰੀ ਯਾਤਰਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ—ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਲਾਹੌਰ ਕਨਸਪਿਰਸੀ ਕੇਸ, ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ, ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਤੇ ਅਮੌੜ ਪ੍ਰਭਾਵ। ਪੜ੍ਹੋ
ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਚਿੰਗਾਰੀ – ਪਰਿਚਯ
ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਨਾਮ ਸਦਾ ਓੱਪਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ—ਭਗਤ ਸਿੰਘ। 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ ਲਿਆਉੜਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਭਵਿੱਖ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਐਸੀ ਮਿਸਾਲ ਛੱਡੀ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੱਕ ਦੀ ਸਾਰੀ ਯਾਤਰਾ, ਘਟਨਾਵਾਂ, ਦਲੀਲਾਂ, ਅਤੇ ਸਬਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣਾਂਗੇ।
1. ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬਚਪਨ – ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਅਗ੍ਹਾਜ਼
Bhagat Singh ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ ਲਿਆਉੜਾ (ਹੁਣ ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜਾਬ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਕਸ਼ੀਪ ਸਿੰਘ, ਮੁਢਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਲੇਲਾਂ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਚਾਹ, ਅਤੇ ਨਸੀਬੀ ਚੇਤਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੋਸ਼ ਭਰੀ ਸੀ। ਛੋਟੇ ਭਗਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੂੰਜਦੇ ਨਾਅਰੇ, ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟੀ ਨਿਰਵਚਨ ਵਾਲੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲਿਆ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਾਮ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪਾਈ, ਪਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਉਸਦੀ ਸੋਚ ‘ਤੇ ਸਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਰੋਹ ਵੱਸ ਰੱਖਦੀ। ਛੋਟੇ ਜੂਨ ਸਿੰਘ (ਅਗਲੇ ਸਮੇਂ “ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਲਾਹੌਰ” ਖਿਆਤ) ਦੀ ਬਲਜਰੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਭਗਤ ਦੀ ਅਗਲੀ ਜਵਾਨੀ ‘ਚ ਭੁੱਚਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ।
2. ਨੌਜਵਾਨੀ ‘ਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ
2.1 ਲਾਹੌਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਤੇ “ਲੀਅਨਰਡ ਹਾਲ” ਘਟਨਾ
1924 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਘਿਆ। 1923 ਦੀ “ਲੀਅਨਰਡ ਹਾਲ” ਘਟਨਾ—ਜਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚ ਨਾਚੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭੜਕਾਅ ਮਚੀ, ਉਸਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਹਿਰਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਭਗਤ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿਖਾਈ।
2.2 ਫੈਸੀਵਾਲ ਖੁਲਾਸਾ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚਾਰ
Bhagat Singh ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਅਮਲੀ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਬੰਧਨ ਟੁੱਟਣਗੇ। 1926 ਵਿੱਚ ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (HSRA) ਨਾਲ ਜੁੜੇ। HSRA ਦੇ ਸੰਗਠਕਾਂ—ਚੰਦਰਾ ਸ਼ੇਖਰ ਅਜ਼ਾਦ, ਬੋਮਬੇ ਸਿਆਣੀਆਂ—ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਤ ਨੇ ਤਾਕਤਵਰ ਆਗ੍ਰਹਿ- ਵਿਕਿਰਣ, ਸਮਾਜਿਕ ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
3. ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਗਿਆ– “ਲਾਹੌਰ ਕਨਸਪਿਰਸੀ ਕੇਸ” Bhagat Singh
3.1 ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ
1928 ਵਿੱਚ ਜਦ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇਹਰੂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ‘ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਮੂਹਰੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਿਰਧਾਰਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਮੰਗ ਲਈ, ਨੇਹਰੂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਘੱਟਾਫੇ ਚ өткਣ ਦੇ ਬਾਅਦ “ਲਾਹੌਰ ਕਨਸਪਿਰਸੀ ਕੇਸ” ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ-ਸ਼ਿਵਰਾਜ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰਹਾਵ, ਬਿਨਾਂ ਭੁੱਖੇ ਚਿਤਕਾਰਿਆਂ ਦੇ, ਭਾਰਤੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
3.2 ਗੈਸ ਬੌਂਬ ਘਟਨਾ (18 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929)
Bhagat Singh ਅਤੇ ਸੁੱਖਦੇਵ, ਇੱਕ HSRA ਮੈਂਬਰ, ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ Legislative Assembly ਹਾਲ ‘ਚ ਗੈਸ ਬੌਂਬ ਸੁੱਟਿਆ। ਉਦੇਸ਼ ਸੀ—ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਨਫ਼ਸਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਬਲਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਿਆਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਬੌਂਬ ਦੇ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੋਈ ਹਲਚਲ, ਕੋਈ ਚੋਟ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਹਾਲ ‘ਚ ਹੌਆ ਸੁਆਲ: “ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹੀਏ?”
4. ਅਦਾਲਤੀ ਲੜਾਈ ਤੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ
4.1 ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੇ ਟ੍ਰਾਇਲ
ਗੈਸ ਬੌਂਬ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ-ਸ਼ਿਵਰਾਜ-ਸੁੱਖਦੇਵ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1929–30 ਵਿੱਚ Lahore Conspiracy Case ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ; ਬਲਕਿ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ‘ਚ ਫ਼ਰਮਾਈਸ਼ੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਮੰਗ ਲਈ ਟੱਬਾ ਲਾਇਆ।
4.2 116 ਦਿਨ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ
ਜਨਵਰੀ 1930 ਵਿਚ Bhagat Singh ਨੇ ਜੇਲ੍ਹੀ ਹਾਲਤਾਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣ ਲਈ 116 ਦਿਨ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਭੁੱਖ-ਤ੍ਰਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹਟਿਆ। ਇਸ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਲਹੂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ” ਤੋਂ “ਲਹੂ ਦੇ ਲਹਿਜ਼” ਤੱਕ ਉਚਾਰਨ ਦਿਵਾਇਆ।
5. ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਅਮੌੜ ਪ੍ਰਭਾਵ
5.1 ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਘੜੀ (23 ਮਾਰਚ 1931)
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਦੋਲਨ, ਰੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, Bhagat Singh, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਸਵੇਰੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਗੇਟਾਂ ਨੇ ਤਕਦੀਰ ਦੀ ਬਾਣ੍ਹ ਨੂੰ ਚੱਲਣਾ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਵਿਕਟਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਾਇਆ।
5.2 ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਤੇ ਲੰਬਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਅੰਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ‘ਚ ਸਮਾਗਮ, ਯਾਦਗਾਰ, ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤ ਉਸਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
6. ਵਿਰਾਸਤ: ਆਚਾਰ, ਸੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਅਮਲ
6.1 ਨੌਜਵਾਨੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼
Bhagat Singh ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼—“ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਮੌਤ ਬੇਅਰ ਹੈ”—ਨੇ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਵਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਉਹ ਸਿੱਖਾਉਂਦੇ:
- ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟੋ ਨਹੀਂ।
- ਅਦਾਲਤੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਜੋੱਗ ਹੂੰਦੀ ਹੈ… ਪਰ ਹਿੰਸਕਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਖਰੀ ਹਥਿਆਰ।
- ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰੋ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਓਹਦੇ ਬਾਅਦ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਤੋਂ ਡਰੋ।
6.2 ਅੱਜ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ
ਡਿਜੀਟਲ ਯੁਗ ‘ਚ Bhagat Singh ਦੀ ਯਾਦ ਫੇਸਬੁੱਕ, ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਤੇ ਯੂਟਿਊਬ ਲੇਖਾਂ, ਵੀਡੀਓਜ਼, ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ—ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗ ਅਕਲ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ—ਅੱਜ ਵੀ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਜਗਾਉਂਦੀ।
ਨਤੀਜਾ (Conclusion)
Bhagat Singh ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਲਹਿਰ ਹੈ—ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ। ਉਸਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਕਿੱਤੋਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ “ਮੌਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ।” ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ, ਸਗੋਂ ਓਸਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਚੇਤਨਾ ਜਗਾਈਏ।
You May Also Like… Komagata Maru: ਭਾਰਤੀ ਉਮੀਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਦਾਸਤਾਨ
