ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ…
ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਸਿਦਕ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਗਾਥਾ ਜੋ ਰੂਹ ਕੰਬਾ ਦੇਵੇ। ਪੜ੍ਹੋ Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਉਹ ਅਣਕਹੀ ਸੱਚਾਈ ਜਿਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, Bhai Anokh Singh ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ Sikh ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਅਤੇ Punjab Police ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਧਿਰ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਉਪਲਬਧ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ—ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਝੁਕਾਅ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤ ਤੱਕ—ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬ – ਇੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਡੂੰਘੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਥਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Bhai Anokh Singh ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਚਾਨਕ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ, 1973 ਦਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ। ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਰੋਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।
ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅੰਨਦਾਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਲਾਭ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸਨ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਨੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧਾਈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਪੇਂਡੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਢੁਕਵੇਂ ਮੌਕੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਗਈ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਵੀ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾ ਵਰਗੇ ਨਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ Sikh ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਉਹ Sikh ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਝੜਪ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਬਣ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਜਾਪ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਝੁਕਾਅ
Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਮਈ, 1957 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵੜਿੰਗ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਿਰੰਜਣ ਕੌਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਚਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਗੁਰਸਿੱਖ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਤੱਕ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸ਼ਾਂਤ, ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। 9ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਲਿਆ ਸੀ।
ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਵਿੱਚ ਗੋਲਕ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨੂੰ “ਜ਼ਹਿਰ” ਸਮਾਨ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਨਖਾਹ ਵੀ ਪੰਥਕ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਖਰਚ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰੁਪਏ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਪੰਥ ਦਾ ਪੈਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਵਜੰਮਿਆ ਬੱਚਾ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੇ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਦੋਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, Bhai Anokh Singh ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਫਾਰਮ ਵਿਖੇ ਗਤਕੇ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਬਣ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਡੂੰਘੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮਾਰਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਭਟਕਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਫਰਜ਼ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਸੀ।
ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ: ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਦੌਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
| ਸਾਲ (Year) | ਮਿਤੀ (Date) | ਘਟਨਾ (Event) | ਮਹੱਤਤਾ / ਸਰੋਤ (Significance / Source) |
| 1957 | May 28 | ਜਨਮ (Birth) | ਪਿੰਡ ਵੜਿੰਗ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ, ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਿਖੇ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। |
| ~1972-73 | – | ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ (Took Amrit) | 9ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੌਰਾਨ, ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। |
| ~1977 | – | ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੇਲ (Meeting with Bhai Fauja Singh) | ਖਾਲਸਾ ਫਾਰਮ ਵਿਖੇ ਗਤਕਾ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ; ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਆਇਆ। |
| 1978 | April 13 | ਵਿਸਾਖੀ ਸਾਕਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (Vaisakhi Massacre, Amritsar) | ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ; ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। |
| 1978 | – | ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ (Foundation of Babbar Khalsa) | ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। |
| 1984 | June 1-6 | ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ (Operation Blue Star) | ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। |
| 1985 | May | ਦਿੱਲੀ ਟਰਾਂਜ਼ਿਸਟਰ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ (Delhi Transistor Bomb Blasts) | Punjab Police ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1984 ਦੇ Sikh ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਹਨਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਮੰਨਿਆ। |
| 1987 | August 20/21 | ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ (Arrest) | ਜਲੰਧਰ ਨੇੜਿਓਂ Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ। |
| 1987 | Aug 21-30 | ਤਸ਼ੱਦਦ (Torture) | ਵੈਰੋਵਾਲ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਅਸਹਿ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| 1987 | August 30/31 | ਸ਼ਹਾਦਤ (Martyrdom) | ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ; ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। |
1978 ਦਾ ਵਿਸਾਖੀ ਸਾਕਾ: ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ
13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਦਾ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹਿੰਸਕ ਝੜਪ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ Bhai Anokh Singh ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਇਸ ਦਿਨ, ਜੋ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਹੈ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੰਮੇਲਨ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ Sikh ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਲਗਭਗ 200 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਥਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। Bhai Anokh Singh ਵੀ ਇਸ ਜਥੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਜਥਾ ਸੰਮੇਲਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਪਹਿਲੂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 62 ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਕੇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ 13 Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਟੇਟ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਜਵਾਬ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮ ਤੋੜ ਗਈ।
ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ Bhai Anokh Singh ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਅਦਾਰੇ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣਾ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਬਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਅਸਫਲਤਾ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਇਆ।
ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ
1978 ਦੇ ਵਿਸਾਖੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ। Bhai Anokh Singh ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਥੰਮ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। BKI ਨੂੰ ਕਈ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ “ਸਿਧਾਂਤਕ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ 1978 ਦੇ ਸਾਕੇ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ। Bhai Anokh Singh ਦਾ ਨਾਮ ਪੱਟੀ ਅਤੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨੇ 1980 ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ “ਸੱਤ ਸਿਤਾਰਿਆਂ” (ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ) ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ “ਇਨਸਾਫ਼” ਵਜੋਂ ਦੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਮਈ 1985 ਵਿੱਚ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਟਰਾਂਜ਼ਿਸਟਰ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ Sikh ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। Punjab Police ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੂਤਰਧਾਰ Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਕਾਰ ਦੀ “ਮੋਸਟ ਵਾਂਟੇਡ” ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ Punjab Police ਮੁਖੀ ਜੂਲੀਓ ਫਰਾਂਸਿਸ ਰਿਬੇਰੋ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਦੱਸਿਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਈ Sikh ਸਰੋਤ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ Punjab Police ਦੇ ਇੱਕ ਬਦਨਾਮ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ‘ਤੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ, ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 38 ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ “ਜ਼ਾਲਮ” ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 1985 ਦੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, Bhai Anokh Singh ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਇੱਕ “ਯੋਧਾ” ਸਨ ਜੋ ਕੌਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਟੇਟ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਖਾੜਕੂ ਸਨ।
ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਅਧਿਆਇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ Sikh ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Bhai Anokh Singh ਨੂੰ 20 ਜਾਂ 21 ਅਗਸਤ, 1987 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਨੇੜਿਓਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵੈਰੋਵਾਲ ਥਾਣੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਭੇਦ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਨ ਲਈ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।
ਉਪਲਬਧ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਜੋ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਹਨ। ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਠਾ ਲਟਕਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਡੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੋਡਿਆਂ ਤੱਕ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਰੀਏ ਠੋਕੇ ਗਏ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਗਰਮ ਸਲਾਖਾਂ ਲੰਘਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੰਗੀਨਾਂ ਨਾਲ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ” ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਇਸ ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, Bhai Anokh Singh ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਗਵਾਹ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਥਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਤਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਤਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਰਾਸ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸੰਤਰੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਸੀ। ਸਟੇਟ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਪਸਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਪਰ Bhai Anokh Singh ਦੇ ਅਡੋਲ ਰਹਿਣ ਨੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਭੇਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੀ, ਤਾਂ ਲਗਭਗ 30-31 ਅਗਸਤ, 1987 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਇੰਜਣ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨੀ ਗਈ ਦੇਹ ਨੂੰ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਟਾਬੇਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (extrajudicial execution) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸ਼ਖਸੀਅਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ
Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਵਾਨ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਵੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਹ “ਵੰਗਾਰ” ਨਾਮਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਬਾਨੀ ਸੰਪਾਦਕ ਸਨ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਨਿਮਰਤਾ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਥਾਂ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੋਈ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ “ਮਾੜਾ” ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਸੰਗਤ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਸਕਣ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਮਾਣਾ ਸੇਵਕ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਤਾਂਘ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, “ਮੈਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੈਨੂੰ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਦਰਦ ਦੀ ਚੀਕ ਨਾ ਨਿਕਲੇ”। ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਛੁਡਵਾ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਫਸੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇੜੇ ਆਈ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ”। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕੌਮ ਲਈ ਸੇਵਾ ਦਾ ਸਿਖਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
“ਪਰ ਅਧੀਨ ਸੁਪਨੇ ਸੁਖ ਨਾਹੀਂ”
ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਜਿਸ ਖਾਲਸੇ ‘ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਬਖਸ਼ੀ ਹੋਵੇ, ਜੇਕਰ ਉਹੀ ਖਾਲਸਾ ਗੁਲਾਮ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।… ਖੂਨ ਡੋਲ੍ਹੇ ਬਿਨਾਂ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਏ ਬਿਨਾਂ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦਇਆ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ।
ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਹਾਕਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ Sikh ਕੌਮ ਦਾ ਜਨਮਸਿੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਣ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਸਿੱਟਾ: ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ
Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਹੈ। Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ, ਇੱਕ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਆਨ-ਸ਼ਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਡੋਲਤਾ ਅਤੇ ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਸਿਦਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਅਤੇ Punjab Police ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਉਹ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਖਾੜਕੂ ਸਨ, ਜੋ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਅਤੇ “ਸ਼ਹੀਦ” ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਕੌਣ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, Bhai Anokh Singh ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦੁਖਾਂਤਕ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਟੇਟ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਨਾਗਰਿਕ ਕਿਵੇਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਿਵਾਦਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
Bhai Anokh Singh ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ 35 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ‘ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਜ਼ਾ-ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਭਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸੰਘਰਸ਼, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- Bhai Anokh Singh ਬੱਬਰ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜੀਵਨ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਡੋਲ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ, ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
2. ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ?
- ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਦਾ ਵਿਸਾਖੀ ਸਾਕਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ 13 ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
- ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਠ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ।
3. Punjab Police ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸੀ?
- Punjab Police ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਖਾੜਕੂ ਮੰਨਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਮਈ 1985 ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਟਰਾਂਜ਼ਿਸਟਰ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ “ਮੋਸਟ ਵਾਂਟੇਡ” ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
4. ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ? ਕੀ ਇਸਦੀ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਜਾਂਚ ਹੋਈ?
- Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਅਗਸਤ 1987 ਵਿੱਚ Punjab Police ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। Sikh ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਵੈਰੋਵਾਲ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ 30-31 ਅਗਸਤ, 1987 ਨੂੰ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ (ਜਿਸਨੂੰ “ਝੂਠਾ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਜਾਂ ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)।
- ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ-ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।
5. Bhai Anokh Singh ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ?
- Bhai Anokh Singh ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ “ਵੰਗਾਰ” ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ Sikh ਧਰਮ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਮੌਤ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਤਾਂਘ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ:…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#BhaiAnokhSinghBabbar #SikhHistory #Punjab1984 #HumanRights #BabbarKhalsa #ShaheedLegacy #KhalistanMovement
