ਭਾਈ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ…
ਇੱਕ ਯੋਧਾ, ਪਰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ? ਜਾਣੋ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਅਣਸੁਲਝੇ ਸੱਚ ਬਾਰੇ ਜਿਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਉਲਝਾ ਦਿੱਤਾ।
ਭਾਈ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਗੁੰਮਨਾਮ ਯੋਧੇ ਦੀ ਗਾਥਾ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ: ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਜੀਵਨੀ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹਿੰਸਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਅਧਿਐਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਗਾਥਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ, ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਭੰਵਰ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਇੱਕ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣਾ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ।
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਜਾਂਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਕਸਰ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ, ਅਧੂਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਫੈਲਾਈ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਧੁੰਦ ਵਿੱਚ ਲਿਪਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਰੀਖਾਂ ਅਤੇ ਵੇਰਵੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਸਗੋਂ ਉਪਲਬਧ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੇ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਅਚਾਨਕ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।
ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
1973 ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਵਰਗੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ 1982 ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ।
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ (ਜੂਨ 1984)
ਸਥਿਤੀ ਉਦੋਂ ਵਿਸਫੋਟਕ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ “ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ” ਨਾਮਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਈ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸਮਝਿਆ। ਇੱਕ ਚਸ਼ਮਦੀਦ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਸ ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ:
“4 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 4:30 ਵਜੇ, ਅਸੀਂ ਬੰਬਾਰੀ ਨਾਲ ਜਾਗ ਪਏ। ਅਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਚੀਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ – ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਾਂਗਾ। ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਜੋ ਹਿੰਸਾ, ਖੂਨ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇਖੀ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣਾ ਔਖਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ।”
1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਸਦੇ ਦੋ Sikh ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਦੰਗੇ ਸਵੈ-ਸਫੁੱਰਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਲੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ—ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ 1984 ਦੇ ਦੰਗੇ—ਨੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਈਆਂ ਨੇ ਵੱਖਰੇ Sikh ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮਾਰਗ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦਾ ਜਨਮ 15 ਸਤੰਬਰ 1972 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਜੀਤੋ ਸਰਜਾ, ਨੇੜੇ ਬਟਾਲਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਚਾਰ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਭਾਈ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸੀ।
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰਸੂਲਪੁਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵਸਿਆ। ਉੱਥੇ ਵਸਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਆ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਟਾ ਚੱਕੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ।
ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ
ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਯੂ.ਪੀ. ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਹ ਤੱਥ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ Sikh ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ।
ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ, ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧ ਤੋੜ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿੱਥੇ Sikh ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਣ।
ਸਾਰਣੀ 1: ਭਾਈ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
| ਤਾਰੀਖ਼ (Date) | ਘਟਨਾ (Event) | ਸਥਾਨ (Location) | ਸਰੋਤ (Source) |
| 15 ਸਤੰਬਰ 1972 | ਜਨਮ | ਜੀਤੋ ਸਰਜਾ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ | 1 |
| ਲਗਭਗ 1991 | ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ | ਨੰਗਲੀ, ਪੰਜਾਬ | 1 |
| 1991 | ਧਨੋਹਾ ਮੰਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ | ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ | 1 |
| ਲਗਭਗ 1991-1992 | ਛੱਜਲਵੱਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ | ਛੱਜਲਵੱਡੀ, ਪੰਜਾਬ | 1 |
| 5 ਮਈ 1992 | ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ 1 | ਲਾਲਪੁਰਾ, ਬਟਾਲਾ | 1 |
| 7 ਮਾਰਚ 1993 | ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ 2 | ਸੇਹੰਸਰਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ | 2 |
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ
ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਿੰਡ ਨੰਗਲੀ ਵਿਖੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (ਪੈਂਟਾ ਗਰੁੱਪ) ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਸਤਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਹਰਸੁਖਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨਾਲ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਬਾਕੀ ਜੀਵਨ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਰਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਸਾਲਟ ਰਾਈਫਲ ਦਿੱਤੀ।
ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਇਸ ਤੁਕ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ:
“ਨਮਸਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਖੜਗ ਕੋ ਕਰੋਂ ਸੁ ਹਿਤੁ ਚਿਤੁ ਲਾਇ॥”
(ਭਾਵ: ਮੈਂ ਪਵਿੱਤਰ ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।)
ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕਈ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤ
ਭਾਵੇਂ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਦੁਨਿਆਵੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਆਚਰਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ, ਲਗਾਤਾਰ ‘ਸਤਿਨਾਮ ਵਾਹਿਗੁਰੂ’ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੇਵਾ ਜਾਂ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਕਦੇ ‘ਨਾਂਹ’ ਨਾ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਸਮਝਿਆ।
ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:
- ਧਨੋਹਾ ਮੰਡੀ (1991): 1991 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਰਸੂਲਪੁਰ (ਯੂ.ਪੀ.) ਲੈ ਗਏ। ਉੱਥੋਂ ਧਨੋਹਾ ਮੰਡੀ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭੱਜ ਗਏ। ਉਸੇ ਸਵੇਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰਾਮ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।
- ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ, ਯੂ.ਪੀ. Punjab Police ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਅਤੇ ਭੈਣ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਆਮ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ 12।
- ਛੱਜਲਵੱਡੀ ਦੀ ਲੜਾਈ: ਪਿੰਡ ਛੱਜਲਵੱਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਹਰਸੁਖਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ ਦਾ ਗਿੱਟਾ ਮੁੜ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਉਰਫ਼ ਛੋਟਾ ਪੈਂਟਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ 7 ਵਜੇ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ।
- 1992 ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ: ਜਦੋਂ 1992 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ, ਤਾਂ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਬੰਕਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕਰਕੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ “ਇਨਸਾਫ਼” ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ: ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਤਾਰੀਖ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ” ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।
ਬਿਰਤਾਂਤ 1: 5 ਮਈ 1992, ਬਟਾਲਾ
ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ:
- ਘਟਨਾ: ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਸਤਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਹਰਸੁਖਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਬਟਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨਵਾਂਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਕੋਲ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ।
- ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ: ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜੀਜੇ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।
- ਤਸ਼ੱਦਦ: ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਹੱਡੀਆਂ ਤੋੜੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ-ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ।
- ਸ਼ਹਾਦਤ: ਅੰਤ ਵਿੱਚ, 5 ਮਈ 1992 ਨੂੰ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਲਾਲਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਜੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਵੀ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।
ਬਿਰਤਾਂਤ 2: 7 ਮਾਰਚ 1993, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
ਇਹ ਦੂਜਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਡਾਟਾਬੇਸ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ:
- ਪੀੜਤ ਦੀ ਪਛਾਣ: ਪੀੜਤ ਦਾ ਨਾਮ Arjan Singh ਹੈ, ਉਮਰ 22-25 ਸਾਲ, ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਪਿੰਡ ਸੇਹੰਸਰਾ, ਤਹਿਸੀਲ ਅਜਨਾਲਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ।
- ਘਟਨਾ: ਇਸ ਨੂੰ 7 ਮਾਰਚ 1993 ਨੂੰ ਹੋਈ ਇੱਕ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (Extrajudicial Execution) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਅਗਵਾ: ਰਿਕਾਰਡ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ 4 ਮਾਰਚ ਅਤੇ 6 ਮਾਰਚ 1993 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
- ਸ਼ਾਮਲ ਬਲ: ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਝੰਡੇਰ ਥਾਣੇ ਦੀ Punjab Police ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਐਸ.ਐਚ.ਓ. ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ (SHO Wassan Singh) ਅਤੇ ਮਜੀਠਾ ਪੁਲਿਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ (SSP Paramjit Singh Gill) ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
- ਲਾਸ਼: ਇਸ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੀੜਤ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ। ਪਹਿਲਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧੋਖੇ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਡਾਟਾ-ਅਧਾਰਤ ਰਿਕਾਰਡ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਦਾ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਉਸ ਵਿਵਸਥਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਹੈ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ, ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੋਣ, ਜਾਂ ਇਹ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਹੋਣ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰਪੱਖ ਨਿਆਇਕ ਜਾਂਚ ਦੇ, ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।
“ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ: ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ “ਮੁਕਾਬਲਾ” ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਿਤ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (Human Rights Watch) ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (Amnesty International), ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੁਕਾਬਲਾ” ਅਕਸਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਇਸ ਨੀਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁਚਲਣਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇ। ਇੱਕ ਆਮ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸ਼ੱਕੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ:
- ਕਾਨੂੰਨੀ ਛੋਟ: ਅੱਤਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (ਰੋਕਥਾਮ) ਐਕਟ (TADA) ਅਤੇ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼) ਐਕਟ (AFSPA) ਵਰਗੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।
- ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀਆਂ: ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਕਦ ਇਨਾਮਾਂ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 1991 ਅਤੇ 1993 ਦਰਮਿਆਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਲਈ Punjab Police ਨੂੰ 41,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
ਇਸ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ 1992 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਜਾਂ 1993 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਆਮ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।
ਸਾਰਣੀ 2: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ (1984-1995)
| ਕਾਰਵਾਈ (Practice) | ਵੇਰਵਾ (Description) | ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਸੰਗਠਨ/ਸਰੋਤ (Source) |
| ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ (“ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ”) | ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਣਾਉਣਾ। | ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ, ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਇਨਸਾਫ਼ |
| ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਗਵਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ। | ਇਨਸਾਫ਼, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ |
| ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਸ਼ੱਦਦ | ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਵਰਤੋਂ। | ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਫਾਰ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ |
| ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ | “ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਾ” ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ, ਬਿਨਾਂ ਪਛਾਣ ਕੀਤੇ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ। | ਇਨਸਾਫ਼, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ |
| ਪਰਿਵਾਰਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ | ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ। | ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ |
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਸਨ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਹੈ।
ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ, ਕੌਮ ਜਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ Sikh ਪਛਾਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Sikh ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਵਿੱਚ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ, ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ “ਗੁੰਮਨਾਮ ਯੋਧਿਆਂ” ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੌਜੂਦ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਕਦੇ ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਸਬਕ
ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਜੀਵਨ ਗਾਥਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਅਧੂਰੀ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਵੇ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਧਿਆਏ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਚੱਕਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਿਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਜਾਂ ਗਲਤ ਠਹਿਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਉਪਲਬਧ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਦੌਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ, ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ ਕਿ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ, ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਹ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣਗੇ।
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
- ਭਾਈ Arjan Singh Raja ਦਾ ਜਨਮ 1972 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਯੂ.ਪੀ. ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਇਸੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਆ ਕੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (ਪੈਂਟਾ ਗਰੁੱਪ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ 1।
2. ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਸੀ?
- ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ Sikh ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1986 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ Sikh ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ 13।
- ਇਹ ਜਥੇਬੰਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਂਟਾ ਗਰੁੱਪ, ਪੰਜਵੜ ਗਰੁੱਪ ਅਤੇ ਜ਼ੱਫਰਵਾਲ ਗਰੁੱਪ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ।
3. ਭਾਈ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਬਿਰਤਾਂਤ (ਜੋ Sikh ਯਾਦਗਾਰੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ‘ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ) ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 5 ਮਈ 1992 ਨੂੰ ਬਟਾਲਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਲਾਲਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ 1।
- ਦੂਜਾ ਬਿਰਤਾਂਤ (ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ) ਅਨੁਸਾਰ, Arjan Singh ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ 7 ਮਾਰਚ 1993 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਝੰਡੇਰ ਥਾਣੇ ਦੀ Punjab Police ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੀ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
4. ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ?
- ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਸੀ ਜੋ ਅਕਸਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਸ਼ੱਕੀਆਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ, ਪੁਲਿਸ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਸੀ,
- ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਸੀ 9।
5. 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਇੰਨੇ ਗੰਭੀਰ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ?
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋਏ। ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧੀ। ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਫੋਟਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#ArjanSinghRaja #SikhHistory #Punjab1984 #HumanRights #KhalistanCommandoForce #PunjabPolice #DocumentaryReport
