ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਪਰ ਸਿਦਕ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ! 3 ਮਈ 1988 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸ਼ਹੀਦ Bhai Husan Singh Husana ਦੀ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ, ਅਣਖੀਲੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਭਰੀ ਦਾਸਤਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ।
Bhai Husan Singh Husana ਉਰਫ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ: ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼, ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
1. ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ (Introduction and Historical Perspective)
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਅਖੀਰਲਾ ਦੌਰ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਖੇਤਰੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ‘ਤੇ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼, ਜਿਸਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ” ਵਜੋਂ ਵੀ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ, ਰਾਜਕੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿਰਦਾਰ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਅਹਿਮ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਚਰਚਿਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ— , ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਨਾਮ “ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ” ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣੇ ਗਏ।
ਇਹ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ, ਜੇਲ੍ਹ ਤੋੜਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ, ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ (Rangretta Force) ਦੇ ਗਠਨ ਅਤੇ [ Punjab Police ] ਨਾਲ ਹੋਏ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਅਧਿਐਨ ਹੈ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਸਮਕਾਲੀ ਅਖਬਾਰਾਂ, ਅਤੇ ਉਪਲਬਧ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਵਹਾਅ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਹੈ।
1.1 ਖੋਜ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ।
- ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ: ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਹਬੀ ਸਿੱਖਾਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਰੰਘਰੇਟੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬੇਟੇ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ?
- ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ: ਰਾਜਕੀ ਦਮਨ (State Repression) ਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ?
- ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਢਾਂਚਾ: ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਸਮਰੱਥਾ ਬਾਰੇ ਕੀ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ?
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ 1984 ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹਮਲੇ (Operation Blue Star) ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਭਾਈ ਹੁਸਨ ਸਿੰਘ ਇਸੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ।
1.2 ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਹੈ:
- ਪੰਥਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼: 1984 Tribute ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ।
- ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲੇ: ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ।
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਬਾਰੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ।
2. ਨਾਮਕਰਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ: “ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ” ਕਿਉਂ?
Bhai Husan Singh Husana ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਹੁਸਨ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਪਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ “ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ” ਦਾ ਨਾਮ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਇਤਫਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਗਹਿਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੋਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
2.1 ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ: ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਥੰਮ੍ਹ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ (1761–1823) ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਤਿਕਾਰਤ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ “ਬੁੱਢਾ ਦਲ” ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ 2। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਨ:
- ਨਿਡਰਤਾ: ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਮਰਿਯਾਦਾ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਟੋਕਣ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।
- ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ: ਉਹ ਸਿੱਖੀ ਅਸੂਲਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਾਕਤ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਝੁਕਦੇ ਸਨ।
- ਸ਼ਹਾਦਤ: ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।
Bhai Husan Singh Husana ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਨਾਮ ਅਪਣਾਉਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ਕਿ ਉਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸੇ ਨਿਹੰਗ ਸਪਿਰਟ (Spirit) ਅਤੇ “ਅਕਾਲੀ” ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੜਿਆ ਸੀ।
2.2 ਰੰਘਰੇਟਾ ਵਿਰਾਸਤ: ਗੁਰੂ ਕੇ ਬੇਟੇ
Bhai Husan Singh Husana ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਜ਼ਹਬੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ “ਰੰਘਰੇਟਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ (ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ) ਨੂੰ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੇ “ਰੰਘਰੇਟੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬੇਟੇ” ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਬਖਸ਼ਿਆ ਸੀ।
ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਾਤੀਗਤ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੌਜਵਾਨ ਇੱਕੋ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਲੜਦੇ ਸਨ। Bhai Husan Singh Husana ਨੇ ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਕੇ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੌਮੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਜਾਤ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ।
3. ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ (Early Life and Family Background)
3.1 ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ
ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, Bhai Husan Singh Husana ਦਾ ਜਨਮ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿੰਡ ਢਾਲਾ (Dhala) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਪਿੰਡ ਢਾਲਾ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਜਜ਼ਬੇ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ।
- ਪਿਤਾ: ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ (Sardar Kartar Singh) ।
- ਮਾਤਾ: ਮਾਤਾ ਆਸੂ ਕੌਰ (Mata Asu Kaur) ।
- ਭੈਣ-ਭਰਾ: ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ 12 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੌਥੇ (4th) ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਿਸਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ।
ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ Bhai Husan Singh Husana ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦਰਮਿਆਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮਜ਼ਹਬੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ। ਘਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ (Formal Education) ਬਹੁਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੇ ਸਨ।
3.2 ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਰੁਚੀਆਂ
ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਰੋਏ ਅਤੇ ਫੁਰਤੀਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਪਹਿਲੂ ਸਨ:
- ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ (Marksmanship): ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਹੁਤ ਪੱਕਾ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣਿਆ।
- ਧਾਰਮਿਕ ਬਿਰਤੀ: ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਹ ਬਹੁਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਅ ਗਹਿਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਸਨ।
3.3 ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ
Bhai Husan Singh Husana ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਕੌਰ (Bibi Surinderpal Kaur) ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬਾ ਬਾਘਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਲੁਧਾਈ-ਕੇ (Ludhai-Ke) ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸਨ।
Bhai Husan Singh Husana ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।
- ਬੇਟਾ: ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (Bhai Jagmohan Singh)। ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੌਮੀ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ।
4. ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਵੱਲ ਮੋੜ: 1978-1984 (Turning Point towards the Struggle)
Bhai Husan Singh Husana ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਚਾਨਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ।
4.1 ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ
Bhai Husan Singh Husana ਅਕਸਰ ਪਿੰਡ ਭਿੰਡਰਾਂ (Bhindran) ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੋਣ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੇਲ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਗੂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੇ Bhai Husan Singh Husana ਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਿਤਕਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਪਰਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਜੁਝਾਰੂ ਸੋਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।
4.2 ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ (1981)
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ [ Punjab Police ] ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤੀ ਰਵੱਈਆ ਸੀ। 1981 ਵਿੱਚ, ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਝੂਠਾ ਕੇਸ ਸੀ ਜੋ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਾਰਟੀਬਾਜ਼ੀ ਕਾਰਨ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ Bhai Husan Singh Husana ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾ ਕੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ (Ferozepur Jail) ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਜੇਲ੍ਹ ਯਾਤਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਏ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।
4.3 ਜੇਲ੍ਹ: ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਕੇਂਦਰ
ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ Bhai Husan Singh Husana ਦਾ ਮੇਲ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਹ ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ (Bhai Sukhdev Singh Fauji) ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਜੋ ਕਿ ਜਥੇਦਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਕਾਉਂਕੇ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸਾਥੀ ਸਨ।
ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (Operation Blue Star) ਵਾਪਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ 1984 ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਨ। ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਗੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨਗੇ।
5. ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ: ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਲੇਰੀ (The Historic Ferozepur Jail Break – 1986)
17 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1986 ਦਾ ਦਿਨ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤੋਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਫਰਾਰ ਹੋਣਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ।
5.1 ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ (Strategic Planning)
ਇਸ ਫਰਾਰੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਹਮਦਰਦ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਹਿਯੋਗ ਸੀ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।
- ਹਥਿਆਰ: ਇੱਕ ਪਿਸਤੌਲ (Pistol) ਬੜੀ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਬਿਸਕੁਟਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਡੱਬੇ (Box of biscuits) ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
- ਸਾਧਨ: ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮੁਰੰਮਤ ਦੇ ਕੰਮ ਦੌਰਾਨ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਲੰਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ (Plumbing pipes) ਅਤੇ ਮੰਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਆਰਜ਼ੀ ਪੌੜੀ (Ladder) ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
5.2 ਘਟਨਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ (Execution of the Plan)
17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਥੋੜ੍ਹੀ ਢਿੱਲੀ ਸੀ, ਛੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ:
- List
- ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ
- ਭਾਈ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ (Bhai Jasbir Singh)
- ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇੰਜੀਨੀਅਰ (Bhai Balwinder Singh Engineer)
- ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰ ਸਾਥੀ।
ਇਹ ਸਿੰਘ ਪਾਈਪਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕੰਧ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਚਕਮਾ ਦੇ ਕੇ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੂਰੇ [ Punjab Police ] ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਗੌੜਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਫਰਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ Bhai Husan Singh Husana ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਪੋਸ਼ (Underground) ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ।
6. ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (Militancy and Alliances)
ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Bhai Husan Singh Husana ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
6.1 ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ (Rangretta Force) ਦਾ ਗਠਨ
Bhai Husan Singh Husana ਨੇ ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਨਾਮਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਇਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੰਭਾਲੀ। ਇਸ ਫੋਰਸ ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ:
- ਮਜ਼ਹਬੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨਾ।
- ਪੰਥਕ ਸਫਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਅਧਾਰਿਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਇਕਮੁੱਠਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ।
- ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ。
6.2 ਕੇ.ਐਲ.ਐਫ (KLF) ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ (Bhai Gurjant Singh Budhsinghwala) ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਜਰਨੈਲ ਸਨ।
- ਦੋਵੇਂ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਮਿਲਦੀ ਸੀ।
- ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਅਤੇ KLF ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
- ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਨੇ KLF ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ KLF ਦੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ।
6.3 ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਰਿਬੈਰੋ ਦੀ ਲਿਸਟ (DGP Ribeiro’s List)
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. Julio Francis Ribeiro ਨੇ 36 ਖਤਰਨਾਕ ਖਾੜਕੂਆਂ (Top 36 Jhujaru Singhs) ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ (KCF), ਭਾਈ ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਕੋਹਾੜ, ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਨਾਮ ਵੀ ਸਨ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
7. ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਨੁਕਸਾਨ (Police Atrocities and Personal Sacrifices)
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ, [ Punjab Police ] ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ Bhai Husan Singh Husana ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ Amnesty International ਅਤੇ Human Rights Watch ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇਣਾ ਆਮ ਸੀ 3। ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਕਹਿਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
7.1 ਪਤਨੀ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ
Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਿਣਾ (Mehna) ਥਾਣੇ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਕੌਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੋਹਤਬਰਾਂ ਦੇ ਦਖਲ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ।
7.2 ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਾਈ ਜਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ (Murder of Brother Bhai Jalawar Singh)
ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਜ਼ੁਲਮ ਇੱਥੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕਿਆ। Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਜਲਾਵਰ ਸਿੰਘ (Bhai Jalawar Singh), ਜੋ ਕਿ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ।
- ਮੁਖਬਰੀ: ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁਖਬਰਾਂ (Informers) ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ।
- ਕਤਲ: ਮਈ 1987 ਵਿੱਚ, ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ (Thanedar Mitt Singh) ਨੇ ਭਾਈ ਜਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ (Fake Encounter) ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਬੇਅਦਬੀ: ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲਾਵਾਰਿਸ ਕਹਿ ਕੇ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਘਟਨਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਦਮਾ ਸੀ। Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਲੜਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹੋਂਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।
8. ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ: ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਲੜਾਈ (Retaliatory Actions)
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ। Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੇ “ਅੱਖ ਦੇ ਬਦਲੇ ਅੱਖ” ਵਾਲੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਚੁਣਵੇਂ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ।
8.1 ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੋਧਾ (Assassination of Thanedar Mitt Singh)
ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਕਾਤਲ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।
- ਮਿਤੀ: 17 ਸਤੰਬਰ, 1987 (17th September 1987).
- ਸਥਾਨ: ਬਾਘਾ ਪੁਰਾਣਾ (Bagha Purana)।
- ਕਾਰਵਾਈ: ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਹੁਸਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਖਲਬਲੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ “ਇਲਾਹੀ ਇਨਸਾਫ਼” ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਕਈ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ।
8.2 ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ (Confrontation with SSP Gobind Ram)
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਦਨਾਮ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ SSP Gobind Ram ਸਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ‘ਤੇ ਬਟਾਲਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗੇ ਸਨ।
Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ (Open Letter) ਲਿਖੀ ਸੀ।
ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਸਾਰ: “ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਅਸਲੀ ਮਰਦ ਹੈਂ ਤਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ।”
ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਇਖਲਾਕ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
8.3 ਢਾਲਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ (Dhala Village Action)
ਇੱਕ ਵਾਰ SSP ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੇ ਢਾਲਾ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ (ਭਾਈ ਬਿੱਲੂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਮਿਸਤਰੀ) ਨੇ CRPF ਦੇ ਨਾਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 4 ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਕਾਰਨ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਕਰਫਿਊ ਹਟਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।
9. ਸ਼ਹਾਦਤ: 3 ਮਈ 1988 (The Martyrdom: May 3, 1988)
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਸਹੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਘਟਨਾ 3 ਮਈ 1988 ਨੂੰ ਵਾਪਰੀ।
9.1 ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ (The Betrayal)
3 ਮਈ 1988 ਨੂੰ, Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਜਾਣਕਾਰ ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ (Jora Singh) ਦੇ ਘਰ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰੋਂ ਹਥਿਆਰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਮੁਖਬਰ (Cat/Informer) ਬਣ ਗਿਆ।
- ਜ਼ਹਿਰ: ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ।
- ਸੂਚਨਾ: ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ SSP Gobind Ram ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ।
9.2 ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਗੋਲੀ
ਜਦੋਂ SSP Gobind Ram ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ SSP Gobind Ram ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿੱਟੇ (Ankle) ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ। ਉਹ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ।
9.3 ਅੰਤਹੀਣ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ (Brutal Torture and Martyrdom)
SSP Gobind Ram ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਹਿਣਾ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ (Mehna Police Station) ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।
- ਉੱਥੇ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
- ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਗਵਾਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਲਾਲ ਗਰਮ ਸਲਾਖਾਂ (Red hot iron rods) ਨਾਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ।
- ਇਸ ਅਸਹਿ ਦਰਦ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੂੰ ਸਹਾਰਦੇ ਹੋਏ, Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ ਅਤੇ ਜਾਮ-ਏ-ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੀ ਗਏ। ਉਹ “ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਹੁਸਨ ਸਿੰਘ ਹੁਸਾਣਾ” ਵਜੋਂ ਅਮਰ ਹੋ ਗਏ。
ਕਾਨੂੰਨੀ ਨੋਟ: ਇਹ ਘਟਨਾ ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤ (Custodial Death) ਦੀ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
10. ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ (Legacy and Family Status)
ਸ਼ਹੀਦ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ।
10.1 ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਸਪੁੱਤਰ)
Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (Bhai Jagmohan Singh) ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਿਆ।
ਅੱਜ, ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹਨ। ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤਨ ਅਤੇ ਕਥਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
10.2 ਕੌਮੀ ਯਾਦਗਾਰਾਂ
- ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮ: ਹਰ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਢਾਲਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
- ਰੰਘਰੇਟਾ ਇਤਿਹਾਸ: ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ ਦਾ “ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ” ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੌਮ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਆਪ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ।
11. ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ (Verified Timeline)
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਸ਼ਹੀਦ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ:
| ਸਮਾਂ (Time Period) | ਘਟਨਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ (Details) |
| 1960s (ਅੰਦਾਜ਼ਨ) | ਜਨਮ | ਪਿੰਡ ਢਾਲਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੋਗਾ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਆਸੂ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ। |
| 1978-1980 | ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ | ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੱਕਤਾ। |
| 1981 | ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ | ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ। |
| ਜੂਨ 1984 | ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ | ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹਮਲੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ, ਬਦਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ। |
| 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ | 5 ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਫਿਲਮੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਫਰਾਰ। |
| 1986-1987 | ਸੰਗਠਨ | ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਦਾ ਗਠਨ ਅਤੇ KLF ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ। |
| ਮਈ 1987 | ਭਰਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ | ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਾਈ ਜਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ। |
| 17 ਸਤੰਬਰ 1987 | ਬਦਲਾ | ਬਾਘਾ ਪੁਰਾਣਾ ਵਿਖੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ। |
| 1987-1988 | ਸੰਘਰਸ਼ | ਪੁਲਿਸ ਮੁਖਬਰਾਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈਆਂ। DGP Ribeiro ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿੱਚ ਨਾਮ। |
| 3 ਮਈ 1988 | ਸ਼ਹਾਦਤ | ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਧੋਖਾ, SSP Gobind Ram ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਮਹਿਣਾ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ | ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ | ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ। |
12. ਨਤੀਜਾ (Conclusion)
ਉਰਫ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਇੱਕ ਕੌਮੀ ਜਰਨੈਲ ਬਣਨ ਤੱਕ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਰਾਜਕੀ ਦਮਨ ਵਧ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਹਨ:
- ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ: ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ: ਰੰਘਰੇਟਾ ਫੋਰਸ ਰਾਹੀਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣਾ।
- ਪਰਿਵਾਰਕ ਕੁਰਬਾਨੀ: ਭਰਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਅਣਦੇਖੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣਾ।
- ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ: ਅੱਖਾਂ ਕਢਵਾ ਕੇ ਵੀ ਸਿਦਕ ਨਾ ਹਾਰਨਾ।
ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਸਰਕਾਰੀ ਫਾਈਲਾਂ ਵਿੱਚ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ “ਸ਼ਹੀਦ” ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁਆਰਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਕੌਮ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਕੌਮ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ।
13. ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਸ਼ਹੀਦ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 3 ਮਈ 1988 ਨੂੰ ਹੋਈ। ਇੱਕ ਮੁਖਬਰ ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ SSP Gobind Ram ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮਹਿਣਾ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬੇਹੱਦ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ 1।
2. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ’ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਨਾਮ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ (ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਿਸਲ) ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਸੂਲਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ。
3. 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਕਾਂਡ ਕੀ ਸੀ?
- ਇਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ, ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਅਤੇ 4 ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕੰਧ ਟੱਪੀ ਸੀ।
4. ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ?
- ਥਾਣੇਦਾਰ ਮਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਈ ਹੁਸਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਾਈ ਜਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ 17 ਸਤੰਬਰ 1987 ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ।
5: ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਹਨ?
- ਭਾਈ ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਹੁਸਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਪੰਥਕ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਨ。
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( Bhai Husan Singh Husana ਸਾਹਿਬ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
#SikhHistory #ShaheedBhaiHusanSingh #BabaPhoolaSingh #RangrettaForce #Punjab1984 #May1988 #SSPGobindRam #PoliceTorture #KhalistanLiberationForce #SikhMartyrs #DocumentaryWriting
