ਭਾਈ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ…
ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਕਿਉਂ ਬਣਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ? ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦੀ ਉਹ ਅਣਕਹੀ ਦਾਸਤਾਨ ਜਿਸਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ।
ਭਾਈ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ: ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਤੋਂ ਯੋਧੇ ਤੱਕ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਾਤਰ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਡੂੰਘੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬਦਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਮਨੁੱਖੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਮ ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦਾ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਗਾਥਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਜਿਸਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ, ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਟੇਟ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਯਤਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪੱਖਪਾਤ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਪਲਬਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸਾਰਨਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਲੇਖ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਅਸ਼ਾਂਤ ਦੌਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾ (1932–1973)
ਜਨਮ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦਾ ਦਰਦ
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Sarwan Singh Fauji ਦਾ ਜਨਮ ਸਾਲ 1932 ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਚਪਲੀਏ ਵਾਲਾ, ਰਿਆਸਤ ਬਹਾਵਲਪੁਰ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ 1। ਉਹ ਪੰਜ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੱਡੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੀ।
ਸਾਲ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ। ਲੱਖਾਂ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਾਂਗ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਘਰ-ਬਾਰ, ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਛੱਡ ਕੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਜੜ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਥਮਨ ਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵਸਿਆ 1। ਵੰਡ ਦਾ ਇਹ ਦਰਦ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਟੇ ਜਾਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਿਛੋਕੜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।
ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ: ਦੇਸ਼ ਲਈ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ
ਲਗਭਗ 20 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, Sarwan Singh Fauji ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਗਲੇ 21 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ 1। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ Sikh ਰੈਜਮੈਂਟਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੇਵਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ Sikh ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ ਜੋ ਜੂਨ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਕਈ Sikh ਯੂਨਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਇਸ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ 2।
ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ
ਫੌਜ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Sarwan Singh Fauji ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੋ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ 1। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ‘ਫੌਜੀ ਸਾਹਿਬ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਦਸਵੰਧ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਲਿਆ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋੜ: ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਸਾਕਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਿੱਟੇ
1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਾਹੌਲ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ 1982 ਵਿੱਚ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਵਰਗੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ 4। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Sikh ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ।
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ 3। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ, ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ, ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ 7। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ
Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ‘ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ (ਤੀਜਾ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ) ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 9। ਇਸ ਦਰਦ ਅਤੇ ਰੋਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਕਾਵਿਕ ਬੋਲ ਹੈ:
ਕਾਵਿ-ਬੋਲ:
“ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਤ ਖੇਡੇ, ਓਹ ਕੌਮਾਂ ਕਦੇ ਮਰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ‘ਚ ਗੁਰੂ ਵੱਸੇ, ਓਹ ਤਲਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ।”
ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ Sarwan Singh Fauji ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ: ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਉਪਲਬਧ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Sarwan Singh Fauji ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਹਿੱਲ ਗਏ ਸਨ 1। ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ 21 ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਸਨ, ਲਈ ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗ ਕੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਕਈ ਪੰਥਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਉੱਘੇ ਜਰਨੈਲ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕਰੀਬੀ ਸਾਥੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦਾ ‘ਸੱਜਾ ਹੱਥ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ 1। ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਫੌਜੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਦਾਅ-ਪੇਚਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 50 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਿਸੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਖ਼ਤ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਪੁਲਿਸ ਘੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ 1।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ:
“ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਅਖਬਾਰਾਂ ਅਕਸਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।
Sarwan Singh Faujiਵਰਗੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖੌਫ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਨ, ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਸੀ।” 1
ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਦੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
1984 ਤੋਂ 1995 ਤੱਕ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਦਰਦਨਾਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ Sikh ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Punjab Police, ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੌਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ:
ਸਾਰਣੀ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਕਟਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ (1978-1995)
| ਸਾਲ (Year) | ਘਟਨਾ (Event) | ਮਹੱਤਤਾ (Significance) | ਸਰੋਤ (Source) |
| 1978 | Sikh-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ | ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ। | 6 |
| 1982 | ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ | ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਮੋਰਚਾ। | 4 |
| 1984 (ਜੂਨ) | ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ | ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ। | 3 |
| 1984 (ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ) | ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ Sikh ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ | ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਤਲੇਆਮ। | 2 |
| 1985 | ਰਾਜੀਵ-ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਜੋ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। | 2 |
| 1986 | ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ | ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਧੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਐਲਾਨ। | 12 |
| 1987-1992 | ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਦਮਨ ਦਾ ਸਿਖਰ | ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਿਖਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀਆਂ ਵਿਆਪਕ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਆਈਆਂ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਜ ਲਾਗੂ। | 5 |
| 1992-1995 | ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਦਮਨ | ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਗਿਆ। | 4 |
ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬੇਹੱਦ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ:
ਸੂਚੀ: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਰੀਖਣ (1984-1995)
- ਵਿਆਪਕ ਛੋਟ (Impunity): ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (HRW) ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਕਿ
Punjab Policeਸਮੇਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ‘ਟਾਡਾ’ (TADA) ਅਤੇ ‘ਅਫਸਪਾ’ (AFSPA) ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤਹਿਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੋਟ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ 10। - ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ (Enforced Disappearances): ਹਜ਼ਾਰਾਂ
Sikhਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ 14। - ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ (Extrajudicial Executions): ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਅਣਗਿਣਤ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ, ਜਿੱਥੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ 15।
- ਹਿਰਾਸਤੀ ਤਸ਼ੱਦਦ (Systematic Torture): ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਣ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੇ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ 10।
- ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ (Secret Cremations): ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ
Punjab Policeਨੇ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਾ ਅਤੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਲਾਵਾਰਿਸ” ਕਹਿ ਕੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ 14।
ਅੰਤਿਮ ਸਫ਼ਰ: ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੀ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ
ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਲਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਣੀ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਿਤੀ, ਸਥਾਨ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਵੇਰਵਾ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ 1। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਘਾਟ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕੋਈ ਇਕੱਲਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜੇ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਾਟਾਬੇਸ ਵਿੱਚ Sarwan Singh ਨਾਮ ਦੇ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਰਜ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1990-1993 ਦਰਮਿਆਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ 20।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਪਰ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਦੇ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਕਾਰਡ ਨਾ ਮਿਲਣਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਿਤ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਣਗੌਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਧੁੰਦਲਕੇ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ: ਪੰਥਕ ਸਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ
ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੂਨ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੌਮ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਗਾਥਾ
ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦਾ ਜੀਵਨ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ, ਦਾ ਉਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣਾ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਅਤੇ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਗੁੰਮਨਾਮ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਸ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੇ ਦੁਖਾਂਤ ਮੁੜ ਨਾ ਵਾਪਰਨ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਮਿਲ ਸਕੇ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਭਾਈ ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਛੀਨਾ … Bhai Sucha Singh Chhina (1968-1992)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਕਿਉਂ ਛੱਡੀ?
- ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 21 ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫੌਜ ਛੱਡੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਂਗ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਮੰਨਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰਿਆ।
2. ‘ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ’ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ?
- ਵੱਖ-ਵੱਖ Sikh ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਲਿਖਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਾਥੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੰਬਾ ਫੌਜੀ ਤਜਰਬਾ, ਰਣਨੀਤਕ ਸੂਝ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਜਥੇਬੰਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
3. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਉਂ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ?
- ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ 1984 ਤੋਂ 1995 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲਿਆ ਦਮਨ ਦਾ ਦੌਰ ਹੈ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ) ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ “ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਅਤੇ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਕੀਤੇ ਗਏ।
- ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਭਾਈ Sarwan Singh Fauji ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਕਾਰਡ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਉਸੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਹੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।
4. ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦਾ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਿਆ?
- ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਇਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਤੋਂ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਕਈ Sikh ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
5. ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਿਵੇਂ ਹੈ?
- ਇਹ ਲੇਖ “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਅਵੇ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।” ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਜਾਂ ਉਪਾਧੀ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਬੰਧਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੇਖ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#SarwanSinghFauji #SikhHistory #Punjab1984 #KhalistanCommandoForce #HumanRightsPunjab #OperationBlueStar #DocumentaryReport
