Faizulpuria Misl: ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਇਤਿਹਾਸ – ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੱਕ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਿਤ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ।
Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!Faizulpuria Misl ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਥਾਪਿਤ ਮਿਸਲ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਥਾਪਿਤ ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਸਗੋਂ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
Faizulpuria Misl ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਨਾਮਕਰਨ
Faizulpuria Misl ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਰਕ ਜਾਟ ਸੀ ਅਤੇ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਾਸੀ ਸੀ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਸਿੰਘਪੁਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1733 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ 1816 ਤੱਕ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ। Faizulpuria Misl ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਾਇਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਿਸਲ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਤਿਕਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਇੱਜ਼ਤ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਮਿਸਲ ਦਾ ਭੌਗੋਲਿਕ ਵਿਸਤਾਰ
Faizulpuria Misl ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1769 ਤੱਕ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ, ਦੋਆਬ ਵਿੱਚ ਖਰਪਰਖੇੜੀ ਅਤੇ ਸਿੰਘਪੁਰਾ, ਅਤੇ ਸਿਰਹਿੰਦ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਅਭਾਰ, ਆਦਮਪੁਰ, ਛੱਤ, ਬਨੂਰ, ਮਨੌਲੀ ਘਨੌਲੀ, ਭਰਤਗੜ੍ਹ, ਕੰਧੋਲਾ, ਚੂਨੀ, ਮੱਛਲੀ ਭਰੇਲੀ, ਬੰਗਾ, ਬੇਲਾ, ਅਤੇ ਅੱਤਲ ਗੜ੍ਹ ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ: ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਸਥਾਪਕ
ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ (1697-1753) ਨੂੰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਰਕ ਜਾਟ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1697 ਵਿੱਚ ਕਲੋਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। 1721 ਵਿੱਚ ਵੈਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਦੀਖਿਆ ਲਈ।
ਨਵਾਬ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
1733 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਕਰਿਯਾ ਖਾਨ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਰੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਉਪਾਅ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਬਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਬਣਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਅਤੇ ਦੀਪਾਲਪੁਰ, ਕੰਗਣਵਾਲ ਅਤੇ ਝਬਾਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਰਗਨਿਆਂ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਮਿਲੀ।
ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਗਠਨ
ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲਬਧੀ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਗਠਨ ਸੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਜਥਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਲੜਾਕੂ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਲ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ: ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਜੋ ਕਿ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ, ਅਤੇ ਤਰੁਣਾ ਦਲ ਜੋ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ।
ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ: ਮਿਸਲ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਤਾ
1753 ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦਾਰ ਅਤੇ ਸੁਯੋਗ ਭਤੀਜਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨੇਤਾ ਬਣਿਆ। ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ 1753 ਤੋਂ 1795 ਤੱਕ ਮਿਸਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਿਸਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਘੜਤਾ ਨਾਲ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤੇ।
ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ
1759 ਵਿੱਚ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਭਿਸ਼ਮਬਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ, ਮਹਾਨਗਰਵਾਲ, ਲੰਬਰਾ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਸੂਰ ਦੇ ਪਠਾਣ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹੈਬਤਪੁਰ ਅਤੇ ਪੱਟੀ ਵੀ ਖੋਹ ਲਿਆ।
1764 ਵਿੱਚ ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਸਿੱਖ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਰਤਗੜ੍ਹ, ਭਰੇਲੀ, ਚੂਨੇ ਮੱਛਲੀ, ਘਨੌਲੀ, ਝੁੰਗਾ, ਕੰਧੌਲਾ, ਅਤੇ ਮਨੌਲੀ ਵੱਰਗੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਦੇੜ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਗੰਗਾ-ਯਮੁਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੀ ਸਿੱਖ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ
ਦਸੰਬਰ 1766 ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅੱਬੂ ਦੇ ਨਾਲ 6000 ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਸੰਭਾਲੀ, ਜੋ ਦੁਰਾਨੀ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ। 15 ਜਨਵਰੀ 1767 ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧੀ ਇਰਾਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਕੇ ਲੜਨ।
ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਮਿਸਲ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ
1764 ਦੀ ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ Faizulpuria Misl ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ ਸਾਬਿਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। 14 ਜਨਵਰੀ 1764 ਨੂੰ ਲੜੀ ਗਈ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਸਿਰਹਿੰਦੀ, ਅਫਗਾਨ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਸਿਰਹਿੰਦ ਦਾ ਗਵਰਨਰ, ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਲੜਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ
ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਿਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਜੂਦਾ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ।
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਘਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਖੋਹ ਲਏ, ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਚਿਣਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਨਾਮ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।
ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਿਸਲ ਦਾ ਅੰਤ
ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ 1795 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦੁਰ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਪੁੱਤਰ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣਿਆ। ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ 1795 ਤੋਂ 1816 ਤੱਕ ਮਿਸਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੀ ਘੱਟ ਗਈ, ਭਾਵੇਂ ਸਤਿਕਾਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ
ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਿਸਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਜੰਡਿਆਲਾ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਅਤੇ ਪੱਟੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਉਤੇ ਵੀ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਵਾਲੇ ਦਖਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। 1816 ਵਿੱਚ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਏਕੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ।
ਮਿਸਲ ਦਾ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ
Faizulpuria Misl ਦੀ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਗਭਗ 5,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਪੰਜ ਸੌ ਸੂਰਮੇ ਜਵਾਨ ਸਨ। ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਲਗਭਗ 1.5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਜਲੰਧਰ ਦੋਆਬ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਸਥਾਨ
ਭਰਤਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੜ੍ਹ ਸੀ। ਇਹ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਣਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਗੜ੍ਹੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ 1783 ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਲਗਭਗ 7 ਏਕੜ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 100 ਏਕੜ ਜੰਗਲ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸੀ।
ਮਨੌਲੀ ਨੂੰ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਿਸਲ ਤਿੰਨ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ: ਘਨੌਲੀ, ਮਨੌਲੀ ਅਤੇ ਕੰਧੌਲਾ।
ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਥਾਨ
ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਸੰਗਠਨਾ 29 ਮਾਰਚ 1748 ਨੂੰ ਵੈਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਿਨ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਲੜਾਕੂ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਢਾਂਚੇ ਹੇਠ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
ਕੁੱਲ 12 ਮਿਸਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ 12 ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ: (1) ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ, (2) ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ (ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ), (3) ਕਰੋੜਸਿੰਘੀਆ ਮਿਸਲ, (4) ਨਿਸ਼ਾਨਵਾਲੀ ਮਿਸਲ, (5) ਸ਼ਹੀਦ ਮਿਸਲ, (6) ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ, (7) ਸ਼ੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ, (8) ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ, (9) ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ, (10) ਨਕਈ ਮਿਸਲ, (11) ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ, ਅਤੇ (12) ਫੁਲਕੀਆਂ ਮਿਸਲ।
ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਢਾਂਚਾ
ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਮ ਸਭਾ ਸੀ। ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਮੋਟੋ “ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ” ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ “ਦੇਗ ਤੇਗ ਫਤਿਹ” ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
Faizulpuria Misl ਦਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੁਲਨੀਯ ਹੈ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਨੇਰੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧੇ।
ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾ
ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 17 ਨਵੰਬਰ 1763 ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਫੌਜੀ ਪਰੰਪਰਾ
ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਫੌਜੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਕਲਾ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਮਿਸਾਲ ਬਣੀ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਪੰਜ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਮਾਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਧਿਆਇ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰਣਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਜਾਣ ਤੱਕ, ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਮਿੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡਿਆ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ (Sukerchakia Misl): ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਧਾਰ
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ?
ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ (1697-1753) ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਰਕ ਜਾਟ ਸਨ ਅਤੇ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1733 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਥਾਪਿਤ ਮਿਸਲ ਸੀ।
2. ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ?
ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ “ਸਿੰਘਪੁਰ” ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ।
3. ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ?
ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਅੰਤ 1816 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ (ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ) ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਏਕੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋਈ।
4. ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿੰਨੀ ਸੀ?
ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਗਭਗ 5,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੀ। ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਲਗਭਗ 1.5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਦੋਆਬ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
5. ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ (1764) ਵਿੱਚ ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ?
ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ (14 ਜਨਵਰੀ 1764) ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ ਸਾਬਿਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਸਿਰਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਜੂਦਾ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ।
Sources
[1] ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ – ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AB%E0%A9%88%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%B2%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%86_%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%B2
[2] ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ … https://bigbaat.com/%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%96-%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%89%E0%A8%A4%E0%A8%AA%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%89%E0%A8%A8%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%A0%E0%A8%A8-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A9%82%E0%A8%AA/
[3] Singhpuria Misl – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Singhpuria_Misl
[4] Nawab Kapur Singh – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Nawab_Kapur_Singh
[5] Khushal Singh Singhpuria – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Khushal_Singh_Singhpuria
[6] Budha Singh – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Budha_Singh
[7] Battle of Sirhind (1764) – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Sirhind_(1764)
[8] Misl#2-Singhpuria – Our Past https://ajatwarriorruler.wordpress.com/2019/05/12/misl2-singhpuria-misl/
[9] [PDF] CONTRIBUTION OF SIKH MISLS IN GREAT SIKH HISTORY http://www.impactjournals.us/index.php/download/archives/03-06-2021-1622714757-6-IMPACT%20:%20IJRHAL-3.%20IJRHAL%20-%20CONTRIBUTION%20OF%20SIKH%20MISLS%20IN%20GREAT%20SIKH%20HISTORY.pdf
[10] 12 SIKH MISLS | TheWorldofPunjab.com https://www.theworldofpunjab.com/12-sikh-misls/
[11] ਫੈਜ਼ਲਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ http://med.iiab.me/kiwix/wikipedia_pa_all_maxi_2019-12/A/%E0%A8%AB%E0%A9%88%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%B2%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%86_%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%B2
[12] The 12 Sikh MISLS – Maharaja Jassa Singh Ramgarhia https://mjsramgarhia.com/the-12-sikh-misls/
[13] Nawab Kapur Singh – SikhiWiki, free Sikh encyclopedia. https://www.sikhiwiki.org/index.php/Nawab_Kapur_Singh
[14] Misl – SikhiWiki, free Sikh encyclopedia. https://www.sikhiwiki.org/index.php/Misl
[15] ਮਿਸਲ – ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ … https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%B2
[16] Nawab Kapur Singh | Discover Sikhism http://www.discoversikhism.com/sikhs/nawab_kapur_singh.html
[17] [PDF] Brief History of Sikh Misls https://archive.org/download/BriefHistoryOfSikhMisls/BriefHistoryOfSikhMisls.pdf
[18] Nawab Kapur Singh – Simple English Wikipedia, the free encyclopedia https://simple.wikipedia.org/wiki/Nawab_Kapur_Singh
[19] Nawab Kapur Singh Ji: A Humble Warrior of Sikh Tradition https://arsh.blog/nawab-kapur-singh-ji-a-humble-warrior-of-sikh-tradition/
[20] Nawab Kapur Singh Of Singhpuria – Jat Chiefs https://jatchiefs.com/nawab-kapur-singh/
[21] ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ – ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ https://www.sikhhistory.in/%E0%A8%A8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%95%E0%A8%AA%E0%A9%82%E0%A8%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98/
[22] Twelve Sikh Misls Name, Founders – 12 Sikh Misls in Punjabi https://www.adda247.com/pa/jobs/sikh-misls/
[23] ਪੰਨਾ:ਜੀਵਨ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ.pdf … https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%A8%E0%A8%BE:%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8_%E0%A8%AC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%A4_%E0%A8%A8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%AC_%E0%A8%95%E0%A8%AA%E0%A9%82%E0%A8%B0_%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98.pdf/18
[24] Chapter -15 Sikh Misls – Plus Two https://12.realinfo.tv/2021/01/chapter-15.html
[25] Budha Singh – Wikiwand https://www.wikiwand.com/en/articles/Budha_Singh
[26] Top 20 Warriors in Sikh History – The Travelling Singh https://www.thetravellingsingh.com/and-everything-in-it/top-20-warriors-in-sikh-history
[27] Dal Khalsa (Sikh army) – Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Dal_Khalsa_(Sikh_army)
[28] Battle of Sirhind (1764) – SikhInsight https://sikhinsight.com/battle-of-sirhind-1764/
