1715–16 ਵਿੱਚ Gurdas Nangal ਦੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹੁਾਦੁਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮੋਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਆਰਟਿਕਲ ਪੜ੍ਹੋ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਾਰੂਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨਦਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜਬਰਦਸਤੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ-ਪਸੰਦ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਮਹਾਂਬੋਝ ਬਣ ਕੇ ਉਤਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਮੋਲਕ ਸਿੱਖੀ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੜ੍ਹ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੁਲਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭੇਦਭਾਵੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਣਥਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਮਗਲੰਢੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਿਸਾਨੀ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਤਮਕ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ।
1710 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹੁਾਦੁਰ ਦੀ ਉਭਰਤ ਅਤੇ ਸਮਾਨਾ ਤੇ ਸਾਧੌਰਾ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਨੇ ਹੌਂਸਲਾ ਜਗਾਇਆ, ਪਰ ਇਸ ਨਵੀਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਜਾਰਮਸ਼ਕ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਫੌਜ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ Gurdas Nangal ਦਾ ਛੋਟਾ ਪਰ ਕਿਲ੍ਹੇਵਾਰ ਪਿੰਡ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਬਾਰੂਦੀਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਜਲ-ਆਪੂਰਤੀ ਦੋਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਪ੍ਰਸਤਿਤੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿੰਮਤ ਉਤੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਜਗਾਈ।
ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹੁਾਦੁਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ
ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹੁਾਦੁਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੱਤੀ ਤਸਕਰੀ ਅਤੇ ਜੁਲਮ-ਕਰਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਮੰਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਸਾਨ-ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਫ਼ਤ ਬੀਜ, ਜ਼ਮੀਨ-ਮਕ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਆਂ-ਬੇਪੱਖ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ । 1715 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ 1,250 ਯੋਧਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਬਚਾਅ ਲਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਪਰ ਹਾਈ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪਥ ‘ਤੇ ਅਡਾ ਗਾਢਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਜੋ-ਸਾਮਾਨ ਨੂੰ ਲੁਕੇ-ਛੁਪੇ ਰਾਹੀਂ ਲਿਆ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ-ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਜਲ-ਤੰਤਰ ਦੀ ਗਾਹਕੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਜਥਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਹ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਜਥਾ ਹੀ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਜਥਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਅਤਿਅਨੁਮਾਨਕ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਗਿਆ।
Gurdas Nangal ‘ਚ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਅਪਰੈਲ 1715 ’ਚ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਅਬਦੁਲ ਸਮਦਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 20,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਫੌਜੀ ਬਲਾਂ ਨੇ Gurdas Nangal ‘ਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਪਹਿਲੀ ਹਫ਼ਤੇ ਹੀ ਬੰਦੂਕ-ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਜਵਾਨ ਆਪਣੀ ਤੀਬਰ ਜਵਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁਜ਼ਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਿਲੇ ਵੱਡਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ – ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਦੋ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀ – ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਲਈ ਦਾਖਲਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬਣਾਉਂਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮੁਖੀ ਦਰਵਾਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਜੋ ਪਾਈ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਬਾਨੀ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਛੋਟੇ ਦਰਾਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਲ-ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਰਾਖੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਇਆ, Gurdas Nangal , ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਭੈੜ ਰਹੀ।
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 3 ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ, ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲਗਭਗ 700–800 ਸਿੱਖ ਜਵਾਨ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਤੇ ਜਲ-ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉੱਚੇ ਮਨੋਬਲ ਨਾਲ ਖੜੇ ਰਹੇ। ਦਿਨ ਦੇ ਵਕ਼ਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ-ਦੋ ਗੋਟੇ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਠੰਢ ਇਸ ਕਮੀ ਨੂੰ ਦਹਿਰਾ ਦਿੰਦੀ। ਇਸ ਸ਼ਕਤਿ-ਪਰੀਖ਼ਾ ਦੌਰਾਨ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ” ਅਤੇ “ਸਤਿਨਾਮ” ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਉਨਾਂ ਦਾ ਆਤਮ-ਬਲ ਬਣੀ ਰਹੀ, ਜਦੋਂ ਅੰਧੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਡਿਗਿਆ । ਮਨੁੱਖੀ ਦੈਹਿਕ ਬਲ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਹਰ ਦਿਨ ਬਾਹਰੋ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਹੀ ਸਫਲਤਾਪੂਰਕ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਉਸਲਬੰਧੀ “ਲੰਗਰ-ਬਰਕਰਾਰ” ਵਿਵਸਥਾ ਬਣੀ ਰਹੀ ।
ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਹਮਲੇ
ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਰੀ, ਤੀਰ-ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੰਭੀਆਂ ਤੋਂ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੋਦ-ਖੰਭੀ ਨੀਤੀਆਂ ਤਕ ਹਰੇਕ ਯੁੱਧ ਰਣਨੀਤੀ ਅਜ਼ਮਾਈ । 1715 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ, ਠੋਸ ਦਿਸ਼ਾਵਾਰ ਹਮਲੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ “ਭੁੱਖੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮਨੋਬਲ ਤੋੜਨ” ਦੀ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ । ਪਰ ਹਰ ਹਮਲੇ ‘ਚ ਸਿੱਖ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਲੇਰੀ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਯੋਗ ਸੀ—ਕਿਉਂਕਿ ਉਨਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਅਟੱਲ ਸਿਧ ਕੀਤਾ।
ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਮਨੋਬਲ
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿਚ ਵੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਕਤਾਰ੍ਹੇ ਆਤਮ-ਸੇਵਾ ਯੋਜਨਾ ਰੱਖੀ: ਝੋਪੜੀਆਂ ਦੀ ਮਰੰਮਤ, ਸਾਝੇ ਸਾਜੋ-ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੀਰਤਨ-ਲੰਗਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਕੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਅਟੁੱਟ ਬਨਾਈ । ਜੋ ਕੋਈ ਭੁੱਲ ਜਾਂ ਚੋਟ ਲੱਗੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਪਵੇਤ ਕੀਤਾ। “ਗੁਰੂਰੀ ਵਾਰ”—ਦਿਲੋਂ-ਦਿਲੋਂ ਕੀਤਨ—ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲੋ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰੱਖਦਾ, ਜਦਕਿ “ਲੰਗਰ-ਸ਼ੇਅਰ” ਨੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਕਤਾ ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਭੇਜਿਆ ।
ਅਖੀਰੀ ਹਮਲਾ, ਕੈਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ
7 ਦਿਸੰਬਰ 1715 ਨੂੰ, ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਲਗਭਗ 8 ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਮੁਗਲ ਜਥੇ ਨੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਖੀਰੀ ਜਬਰਦਸਤ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਛੋਟੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ ਅੰਤੀਮ ਸਾਮਰਿਕ ਦਬਾਅ ਬੁਝਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦਫ਼ਨ ਦੀ ਹੱਡੀਆਂ ਲੱਤ-ਕੰਮਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਲਣ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹੁਾਦੁਰ ਸਮੇਤ 780 ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 9 ਜੂਨ 1716 ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਅਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦਯਤਾਪੂਰਕ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ—ਅੱਖਾਂ ਕੱਢਿਆ, ਅੰਗ-ਭੰਗ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਆਖ਼ਿਰ ‘ਚ ਮਾਰਿਆ ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰ
Gurdas Nangal ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਲੇ ਦੇ ਮਕਾਮ ‘ਤੇ ਯਾਦਗਾਰ ਪ੍ਭੂਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ 7 ਦਿਸੰਬਰ ਨੂੰ “ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦਿਵਸ” ਅਤੇ 9 ਜੂਨ ਨੂੰ “ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ” ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਮਨ-ਮਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਸਕਣ। ਇਤਿਹਾਸ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਘੇਟਨਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸੱਚੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਨਿਆਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਦੀਵਾਂ ਤੱਕ ਗੂੰਜੇਗੀ।
ਨਤੀਜਾ: ਸੰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ
“ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ” Gurdas Nangal ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਟੱਲ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਜਦ ਕੋਈ ਅਣਯਾਯੇ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਾ ਪਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦਿਲੋ-ਜਾਨ ਬੇਬਾਕੀ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਪਣੀ ਆਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਨੋਬਲ, ਇੱਕਤਾ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ-ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਘੇਟਨਾ ਯਾਦ ਰੱਖ ਕੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
You May Also Like… Bhai Mani Singh
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਿੰਨੀ ਲੰਮੀ ਚੱਲੀ ਸੀ?
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਪਰੈਲ 1715 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 1715 ਤੱਕ ਲਗਭਗ 8 ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਚੱਲੀ ।
2. Gurdas Nangal ‘ਚ ਕੁੱਲ ਕਿੰਨੇ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਸਨ?
ਕਿਰੀਬ 700–800 ਸਿੱਖ ਜਵਾਨ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।
3. ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਕੀ ਯੁੱਧ-ਨੀਤੀਆਂ ਅਜ਼ਮਾਈਆਂ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ, ਤੀਰ-ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਘਾਟੀਆਂ ਖੋਦਣ, ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਮਨੋਬਲ ਡਿਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ।
4. ਕੈਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆ ਕੇ ਤਸ਼ੱਦਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ—ਅੱਖਾਂ ਗਢੀਆਂ, ਅੰਗ-ਭੰਗ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿਤੀ ।
5. ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਕੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?
ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਬੇਬਾਕ ਖੜ੍ਹ ਹੋਣ, ਇੱਕਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤੀ-ਭਾਵਨਾ ਹੀ ਅਸਲ ਆਤਮ-ਬਲ ਹਨ
