ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ…
ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਗਾਥਾ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਜਾਣੋ।
ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ: 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ
ਇਹ ਲੇਖ ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਿੰਟੂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।
ਭਾਗ 1: ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ
1.1: 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬ: ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ
20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦਹਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਦੌਰ ਸਨ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਇਸਨੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ, Sikh ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੁਆਰਾ 1973 ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ।
ਇਸ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ Sikh ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Sikh ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਵਧੀ। 1982 ਵਿੱਚ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੰਗਾਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਵਰਤੀ, ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਿਆਸੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ Sikh ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਸੀ।
1.2: ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਮਲਾ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਸੂਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ Sikh ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ Sikh ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ Sikh ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ ਭੜਕ ਉੱਠੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਰੋਤ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ (pogrom) ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ।
ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਏਸ਼ੀਆ ਵਾਚ (ਹੁਣ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ) ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ Punjab Police ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ, ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ “ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਠ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਭਾਗ 2: ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
2.1: ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦਾ ਜਨਮ ਅਪ੍ਰੈਲ 1967 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭੋਗਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਡੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸੀਮਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਤੱਥ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਬਿਤਾਇਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ‘ਨਿਹੰਗ’ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਨਾ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਚੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। Nihang ਪਰੰਪਰਾ Sikh ਪੰਥ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੋਧਾ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ “ਗੁਰੂ ਕੀ ਲਾਡਲੀ ਫੌਜ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪਲਬਧ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਰਵਾਇਤੀ
Nihang ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਪਾਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ‘ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ’ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
2.2: ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ: ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਥੇਦਾਰ ਵਧਾਵਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। BKI ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਪੱਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਦੌਰ ਵਾਂਗ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਭਾਗ 3: ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੀ ਅਗਵਾਈ
3.1: KLF ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਰਣਨੀਤੀ
ਸਾਲ 2009 ਵਿੱਚ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਨੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ 2007 ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਗੁਰਮੀਤ ਰਾਮ ਰਹੀਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਵਿਵਾਦ ਸੀ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਰੋਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ KLF ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦਰੋਹ ਸੀ, ਦੇ ਉਲਟ, ਨਵੀਂ KLF ਨੇ ਚੋਣਵੇਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ‘ਤੇ ਉਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sikh ਵਿਰੋਧੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ (RSS ਦਾ ਇੱਕ ਵਿੰਗ) ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ। ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਘੱਟ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਚਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਸੀ।
3.2: ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇ (2008-2014)
ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇਵਾਂਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜਾਂ ਸਬੰਧ KLF ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ:
- ਫਰਵਰੀ 2008: ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕਰਨਾਲ ਨੇੜੇ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਮੁਖੀ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ‘ਤੇ RDX ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਭਾਰਤੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਜਥੇਦਾਰ
Harminder Singh Nihang‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ। - ਜੁਲਾਈ 2009: ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੁਲਦਾ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
- ਜੁਲਾਈ 2009: ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਲਿੱਲੀ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
- ਅਕਤੂਬਰ 2009: 1984 ਦੇ
Sikhਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ, ਡਾ. ਬੁੱਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਸ਼ਯਪ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ 25ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਮੌਕੇ ਵਾਪਰੀ।
ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲੇ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ Sikh ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਜਾਂ 1984 ਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ।
3.3: ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੈੱਟਵਰਕ ਅਤੇ ISI ਦੇ ਦਾਅਵੇ
ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ISI ਤੋਂ ਸਿਖਲਾਈ, ਫੰਡ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੰਚਾਲਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੂਨ 2013 ਤੋਂ ਮਈ 2014 ਦਰਮਿਆਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੂਰਪ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉੱਥੇ ਵਸਦੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਲੀਪਰ ਸੈੱਲ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਣ। ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਾ ਨਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ KLF ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿੱਤੀ ਸਰੋਤਾਂ, ਸਿਆਸੀ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ‘ਤੇ ਘੱਟ ਨਿਰਭਰ ਹੋਵੇ।
ਭਾਗ 4: ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਕੈਦ ਅਤੇ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਕਾਂਡ
4.1: 2014 ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੋਸ਼
7 ਨਵੰਬਰ 2014 ਨੂੰ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਨੂੰ Punjab Police ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਥਾਈਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ 10 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੱਤਵਾਦ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਰਮੀਤ ਸਿੰਘ (PhD) ਨੂੰ KLF ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਭਾਰਤੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਨੇ ਇੱਕ ਫੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਕੇ ਕਈ ਚੋਣਵੇਂ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਆਗੂ ਹਰਵਿੰਦਰ ਸੋਨੀ (ਅਪ੍ਰੈਲ 2015), ਦੁਰਗਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗੁਪਤਾ (ਅਪ੍ਰੈਲ 2016) ਅਤੇ RSS ਆਗੂ ਜਗਦੀਸ਼ ਗਗਨੇਜਾ (ਅਗਸਤ 2016) ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਗੋਸਾਈ (ਅਕਤੂਬਰ 2017) ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਸਤੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਭਾ LPG ਬੋਟਲਿੰਗ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਰੱਖਣ ਦੇ ਇੱਕ ਕੇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
4.2: ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ: ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਘਟਨਾ
27 ਨਵੰਬਰ 2016 ਨੂੰ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੀ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਦਲੇਰਾਨਾ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ। ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਲਗਭਗ 10-15 ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੱਸਿਆ “ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਗਈ ਸੀ”।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਕਾਇਮ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੇੜਿਓਂ ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ ਦੀ ਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਕਈ ਉੱਚ-ਪੱਧਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।
ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਇਸਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਜਿੱਤ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਮਰਥਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸਨੇ ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ।
ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ: ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਇਹ ਸਾਰਣੀ ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਪਰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵੇਰਵਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਣ।
| ਸਮਾਂ (Time) | ਘਟਨਾ (Event) | ਸਥਾਨ (Location) | ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ (Description and Significance) |
| ਅਪ੍ਰੈਲ 1967 | ਜਨਮ (Birth) | ਪਿੰਡ ਡੱਲੀ, ਜਲੰਧਰ | ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਿੰਟੂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। |
| 1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ | ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ | ਪੰਜਾਬ | ਵਧਾਵਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ। |
| 2 ਫਰਵਰੀ 2008 | ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਦੋਸ਼ | ਕਰਨਾਲ, ਹਰਿਆਣਾ | ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਮੁਖੀ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ‘ਤੇ RDX ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਾ । |
| 2009 | KLF ਦੀ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤੀ | – | ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਛੱਡ ਕੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ 7ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਬਣੇ। |
| 28 ਜੁਲਾਈ 2009 | ਰੁਲਦਾ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ | ਪਟਿਆਲਾ | ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੁਲਦਾ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। |
| 7 ਨਵੰਬਰ 2014 | ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ | ਦਿੱਲੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ | ਥਾਈਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ‘ਤੇ Punjab Police ਵੱਲੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| 27 ਨਵੰਬਰ 2016 | ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ | ਨਾਭਾ, ਪੰਜਾਬ | ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੀ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ 5 ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫਰਾਰ ਹੋਏ। |
| 28 ਨਵੰਬਰ 2016 | ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ | ਦਿੱਲੀ | ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਦੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। |
| ਸਤੰਬਰ 2017 | ਕੇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਰੀ | ਨਾਭਾ | ਨਾਭਾ LPG ਪਲਾਂਟ ‘ਤੇ ਬੰਬ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਦਾਲਤ ਵੱਲੋਂ ਬਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| 6 ਜਨਵਰੀ 2018 | ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ | ਪਟਿਆਲਾ ਜੇਲ੍ਹ | ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਦੱਸਦਿਆਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। |
| 18 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 | ਸ਼ਹਾਦਤ (ਮੌਤ) | ਪਟਿਆਲਾ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ | ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ 51 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ। ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਨ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। |
ਭਾਗ 5: ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
5.1: ਪਟਿਆਲਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
18 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ, 51 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਪਟਿਆਲਾ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਨ। ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ Punjab Police ਦੀਆਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ (cardiac arrest) ਸੀ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਵੀਡੀਓ-ਕਾਨਫਰੰਸਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ੀ ਭੁਗਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਮ੍ਰਿਤਕ ਲਿਆਂਦਾ” ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਣਸੁਖਾਵੀਂ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ।
5.2: ਮੌਤ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ: ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਸਵਾਲ
ਜਿੱਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਕਈ Sikh ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸ਼ੱਕ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਠੋਸ ਕਾਰਨ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਨਵਰੀ 2018 ਵਿੱਚ, ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਨੇ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦਿਆਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ Sikh ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ Sikh ਕੌਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਵਿਚਾਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਗਾਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ।
5.3: ਪੰਥਕ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ
ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਈ Sikh ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਲੋੜੀਂਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਨ, ਜੋ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਸਮਰਪਿਤ ਯੋਧੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਅਤੇ Sikh ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਿਆਂ, ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਭਾਗ 6: ਸਿੱਟਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ
ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ ਦਾ ਜੀਵਨ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸੁਆਹ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰ ਕੇ, 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਦੀ ਇੱਕ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਜ਼ਖਮ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ Sikh ਕੌਮ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਤਾਂਘ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਅਖੰਡਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ—ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਕੌਮ ਦੇ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲਾਂ, ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ Sikh ਪੰਥ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਦੀ ਹੈ।
“ਪਹਿਲਾ ਮਰਣੁ ਕਬੂਲਿ ਜੀਵਣ ਕੀ ਛਡਿ ਆਸ ॥
ਹੋਹੁ ਸਭਨਾ ਕੀ ਰੇਣੁਕਾ ਤਉ ਆਉ ਹਮਾਰੈ ਪਾਸਿ ॥”
(ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਗ 1102)
ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਮਹਾਂਵਾਕ ਉਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਜਥੇਦਾਰ Harminder Singh Nihang ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ Sikh ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਗਿਆਨੀ ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ… Giani Mohar Singh: Unforgettable Legacy (1960s-1989)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ ਨੇ KLF ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਕੀ ਸੀ?
- ਜਥੇਦਾਰ
Harminder Singh Nihangਨੇ 2009 ਵਿੱਚ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ 2007 ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਮੁਖੀ ਦੁਆਰਾSikhਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਆਪਕ ਰੋਸ ਸੀ। ਨਵੀਂ KLF ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰSikhਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ, RSS ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਆਗੂ। - ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼
Sikhਕੌਮ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਸੀ।
2. ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਬ੍ਰੇਕ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ?
- 27 ਨਵੰਬਰ 2016 ਨੂੰ, ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੀ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਜਥੇਦਾਰ
Harminder Singh Nihangਸਮੇਤ ਛੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਲਿਆ ਸੀ। - ਇਹ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਮਹੱਤਵ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇਸਨੇ
Sikhਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
3. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਿਉਂ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਕੀ ਦਾਅਵੇ ਹਨ?
- ਸਰਕਾਰੀ ਧਿਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ
Harminder Singh Nihangਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਕਈSikhਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਥੇਦਾਰHarminder Singh Nihangਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। - ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਈ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
4. ਭਾਰਤੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ISI ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ?
- ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਥੇਦਾਰ
Harminder Singh Nihangਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ISI ਤੋਂ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਮਿਲਦੀ ਸੀ । - ਦੋਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਏਜੰਸੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ISI ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸਥਿਰਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਅਤੇ
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
5. ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
Sikhਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰHarminder Singh Nihangਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਜ਼ਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਰਣਨੀਤੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ।- ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ
Sikhਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਜਥੇਦਾਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#HarminderSinghNihang #SikhHistory #ShaheedLegacy #Punjab1984 #HumanRights #NihangTradition #DocumentaryWriting
