ਕਾਨਪੁਰ 1978: ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਰਿਸਦਾ ਹੈ
Kanpur 1978 ਕਤਲੇਆਮ, ਜਿੱਥੇ 127 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦਯਤਾ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਲੇਖ ਦਰਦ, ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਉਡੀਕ ਤੇ ਹਕੂਮਤੀ ਚੁੱਪੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
1978 ਦਾ Kanpur ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਖੂਨੀ ਸਾਕਾ
ਸਾਲ 1978 ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਰ੍ਹਾ ਬਣ ਕੇ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਇਹ ਸਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਰੀਖਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਗੂੰਜ ਅੱਜ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਦੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਦਰਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਾਪਰੀ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੋਸ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਭੜਕਾਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਲਾਵਾ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰ Kanpur ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਵਹਿ ਤੁਰਿਆ। 26 ਸਤੰਬਰ, 1978 ਨੂੰ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਕੇ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਕੜੀ ਸੀ।
ਇਹ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰਿਆ ਹਾਦਸਾ ਜਾਂ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਦੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਵਧ ਰਹੇ ਤਣਾਅ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਬੇਕਦਰੀ ਦਾ ਸਿਖਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਖੂਨ ਦੀ ਹੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਉਸੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ – ਉਸਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸਦੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ‘ਤੇ ਪਏ ਉਸਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਭੂਮਿਕਾ: 1970ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ – ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜ
1970ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਲਈ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਦੌਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ, ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਬਾ ਦਿਆਲ ਦਾਸ ਦੁਆਰਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਏ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਧੜਾ ‘ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮਿਸ਼ਨ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਿਆ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ‘ਅਵਤਾਰ ਬਾਣੀ’ ਅਤੇ ‘ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼’ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਘੋਰ ਅਪਮਾਨ ਮੰਨਿਆ । ਦੋਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਐਲਾਨਿਆ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਪਣੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਸੱਤ ਸਿਤਾਰੇ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ।
ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸਨ, ਜੋ ਦਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਜਾਗਤ-ਜੋਤ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਹਿਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸੰਕਟ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਕਥਿਤ ਨਕਲ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਧਰਮ-ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਤਭੇਦ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1973 ਅਤੇ 1977 ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਅਤੇ 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਨੇ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, 1978 ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੁਲਗ ਰਹੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਵਿਸਫੋਟ ਸੀ। ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਜੁੜ ਗਿਆ।
ਕਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਦ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਰੰਗ ਭਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਹੋ ਗਈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਵਿਸਾਖੀ 1978: ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਲਈ ਬਣੀ ਜ਼ਮੀਨ
Kanpur ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਿਹਾੜੇ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਘਟਨਾ Kanpur ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਪੂਰਵ-ਸੂਚਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੜਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦਿਨ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਭੜਕਾਊ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ।
ਸਥਿਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਵਿਗੜ ਗਈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਦਾਅਵੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੰਚ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਕਥਿਤ ਕੁਫ਼ਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ, ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ, ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ।
ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਸਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਮਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਆਪਣਾ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ। ਪਰ, ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਜਥਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਝੜਪ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ‘ਤੇ ਲੂਣ ਛਿੜਕਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਦਲੀਲ ‘ਤੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਧੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਛੋਟਾ, ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਮੂਹ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਹਮਲਾਵਰ ਕਿਵੇਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ?
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ: ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਚੋਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਰਖਵਾਲਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰਾਜ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਟ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਚੈਨਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅਸਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਖੁਦ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਕੇ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਨਪੁਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਵਿਆਪਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਵੀ ਰੱਖੀ ਜੋ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
26 ਸਤੰਬਰ 1978, ਕਾਨਪੁਰ: ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਖੂਨੀ ਅੰਤ
Amritasar ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਰੋਸ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿਰੋਧਾਂ ਕਾਰਨ, ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਰਾਣਸੀ ਅਤੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਸੇ ਲੜੀ ਤਹਿਤ, 25 ਸਤੰਬਰ, 1978 ਨੂੰ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਕਾਨਪੁਰ ਪਹੁੰਚਿਆ। Kanpur, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਲੱਖ ਸਿੱਖ ਵਸਦੇ ਸਨ ।
ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਉੱਠੇ ਕਦਮ
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ Kanpur ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ Amritasar ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕੱਢਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 26 ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, ਲਗਭਗ 400-500 ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੋਬਿੰਦ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਗੁਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੰਗਤ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਭਵਨ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਉੱਥੋਂ ਲਗਭਗ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਗੁਮਟੀ ਨੰਬਰ 5 ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ।
ਬਹੁਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ (ਕਿਰਪਾਨ) ਪਹਿਨੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੱਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ । ਇਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੀ – ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ।
ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਬੇਰੁਖੀ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਵਰਤੀ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਹੀ ਗੁਮਟੀ ਨੰਬਰ 5 ‘ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਢੁਕਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਦਿਖਾਈ । ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ 9:30 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਜਥਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਭਵਨ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਕੀ ਵਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ, ਪਰ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਾਅਵਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਨਿਹੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਘਾਤਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ, ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਵਾਲਵਰ ਨਾਲ ਚਲਾਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਆਂ, ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਬਰਸਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ।
ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਗਤਕਾ ਯੋਧਾ ਸਨ, ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਚੁਬਾਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਵਧੇ ਜਿੱਥੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਪਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਦੋ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ, ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਤਕੇ ਦੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਕਰਤੱਬ ਦਿਖਾਏ ਅਤੇ ਕਈ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਈ ਗੁਰਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਜੋ ਖੁਦ ਇੱਕ ਮਾਹਰ ਗਤਕਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸਨ, ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ।
ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਉੱਠੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ
ਜਦੋਂ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਾਧੂ ਨਫ਼ਰੀ ਪਹੁੰਚੀ, ਤਾਂ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਹੋ ਗਈ। ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਅਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਜਾਂ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਵਰਗੇ ਗੈਰ-ਘਾਤਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਿਆਰੀ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ** ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭੱਜ ਰਹੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਗੋਲੀਆਂ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਜਾਂ ਛਾਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਮਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਨਾ ਕਿ ਲੱਤਾਂ ਵਰਗੇ ਗੈਰ-ਘਾਤਕ ਹਿੱਸਿਆਂ ‘ਤੇ । ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਮਾਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਦੰਗੇ” ਜਾਂ “ਝੜਪ” ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਕਤਲੇਆਮ” ਜਾਂ “ਸਰਕਾਰੀ ਸਪਾਂਸਰਡ ਹਿੰਸਾ” ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਕਥਿਤ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਭਾਈ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਸਕੂਟਰ ਲੈਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦਾ “ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ” ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮਕਸਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਕਾਰਨ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਅਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਦਮਨਕਾਰੀ ਵਰਤੋਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ।
ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਸਵਾਲ, ਸਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼
26 ਸਤੰਬਰ, 1978 ਦਾ ਦਿਨ Kanpur ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕਥਿਤ ਸਾਂਝੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਅੱਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰਾਹਗੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।
ਮਾਹੌਲ ਇੰਨਾ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੰਗਤਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਬਿਹਤਰ ਡਾਕਟਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਭਾਈ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖਮੀ ਸਨ, ਨੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਵਸੋਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਰਫਿਊ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Kanpur ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਾਹੌਲ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
27 ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਲੂਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਜਲੂਸ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਅਤੇ ਰੋਹ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਜਲੂਸ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਗੋਬਿੰਦ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਭਵਨ ਦੇ ਨੇੜਿਓਂ ਨਾ ਲੰਘੇ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ, 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਪਣੇ ਵਿਛੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਪਹੁੰਚੇ।
29 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ Kanpur ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ, ਗੁਮਟੀ ਨੰਬਰ 5 ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੋਗ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀਵਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਉੱਘੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਤਲਵੰਡੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੋਹੜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੀਬੀ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ (ਐਮ.ਪੀ.), ਜਥੇਦਾਰ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ, ਅਤੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਵੱਲੋਂ ਬੀਬੀ ਹਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਵਰਗੇ ਆਗੂ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਇਸ ਦੀਵਾਨ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੇ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮੰਗਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ: ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਵਿਰੁੱਧ ਧਾਰਾ 302 ਤਹਿਤ ਕਤਲ ਦਾ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।, ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ, ਉਸਦੇ ਕੁਸੰਗ ਘਰ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਉਸਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਯੋਗਪਤੀ, ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਨੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫੰਡ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
ਕਾਨਪੁਰ ਸਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘ
(Martyred Singhs of the Kanpur Incident)
| ਨਾਮ (Name) | ਵੇਰਵਾ (Details) |
| ਭਾਈ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ | ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। |
| ਭਾਈ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ | ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰੇ ਗਏ। |
| ਬੀਬੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕੌਰ | ਇਸ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਬਹਾਦਰ ਮਹਿਲਾ। |
| ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ | ਗਤਕਾ ਯੋਧਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। |
| ਭਾਈ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ | ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂ। |
| ਜਥੇਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ | ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਇੱਕ ਆਗੂ। |
| ਬਾਬਾ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ | ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ। |
| ਭਾਈ ਗੁਰਬੀਰ ਸਿੰਘ | ਨੌਜਵਾਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ। |
| ਭਾਈ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ | ਧਰਮ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰਨ ਵਾਲੇ। |
| ਭਾਈ ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ | ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ। |
| ਭਾਈ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ | |
| ਭਾਈ ਗੁਰਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ | ਗਤਕਾ ਮਾਹਿਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। |
ਨੋਟ: ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਖਰੇਵੇਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਉਪਲਬਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਰਾਸਤ: Kanpur ਦੇ ਸਾਕੇ ਦਾ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ
Kanpur ਕਤਲੇਆਮ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਘਟਨਾ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ; ਇਸਨੇ ਪੂਰੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਨਾ ਮਿਟਣ ਵਾਲੀ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Kanpur ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Amritasar, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਫੈਲ ਗਈ ।
27 ਸਤੰਬਰ, 1978 ਨੂੰ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਸਫਲਤਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਕੱਟੜ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ, “ਚੂੰ ਕਾਰ ਅਜ਼ ਹਮਹ ਹੀਲਤੇ ਦਰ ਗੁਜ਼ਸ਼ਤ, ਹਲਾਲ ਅਸਤ ਬੁਰਦਨ ਬ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਦਸਤ” (ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਉਪਾਅ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕਣਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ), ਇਸ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਬਣੇ । ਇਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਅਗਸਤ 1978 ਵਿੱਚ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਧੇਰੇ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਐਕਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
ਨਵੰਬਰ 1978 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆਂ ਝੜਪਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨੇ ਇਸ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਘਿਓ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । 1978 ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਕਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ “ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ” ਸਿਰਜਿਆ ਜਿਸ ਨੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। Amritasar ਅਤੇ Kanpur ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਮਾਰਚ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।
ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਨਾਇਕ ਬਣ ਗਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ, ਪੰਥ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ “ਧਰਮ ਯੁੱਧ” ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸਦੀ ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ, 1978 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਇਸੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਿੱਟਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, 1978 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਦੌਰ ਲਈ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।
ਸਿੱਟਾ: ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ
1978 ਦਾ Kanpur ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿ ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਪੰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਜਾਨਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਹਮਲਾ ਸੀ। Amritasar ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਜੇ ਅੱਲੇ ਸਨ ਜਦੋਂ Kanpur ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਸ ਡੂੰਘੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ।
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਜਵਾਬ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਹੀ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਪਰ, ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ “ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ” ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਚਾਨਣ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ। Kanpur ਦਾ ਸਾਕਾ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਅਡੋਲ ਇਰਾਦੇ, ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਥਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ।
ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਸੰਗਤ ਦੀ ਏਕਤਾ, ਅਤੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਲਈ ਪੂਰੇ ਪੰਥ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਸਭ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਉਸ ਅਟੁੱਟ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਔਖੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਕੇ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ। 1978 ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬੇਅੰਤ ਪੀੜਾ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ, ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ, ਜੋ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੁਕਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਖਾਲਸਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 1762 Wadda Ghallughara: The Brave, Tragic Story
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
ਸਵਾਲ 1: 1978 ਵਿੱਚ Kanpur ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਝੜਪ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ?
1978 ਵਿੱਚ Kanpur ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਝੜਪ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਾਨਪੁਰ ਫੇਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਸ ਡੂੰਘੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਸੰਤ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚਕਾਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਅਵਤਾਰ ਬਾਣੀ’, ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ Amritasar ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਖੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਰੋਸ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ Kanpur ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੇ ਇਸ ਕਥਿਤ ਕੁਫ਼ਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕੱਢਿਆ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਝੜਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ।
ਸਵਾਲ 2: ਕਾਨਪੁਰ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਸਨ?
Kanpur ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ। ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਅਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ‘ਤੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਜਾਂ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਵਰਗੇ ਗੈਰ-ਘਾਤਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ।
ਦੂਜਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭੱਜ ਰਹੇ ਨਿਹੱਥੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਅਤੇ ਛਾਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ, ਜੋ ਮਾਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ, ਪੁਲਿਸ ‘ਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ “ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ” ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨਾ ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਵਾਲ 3: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ 1978 ਦੇ ਸਾਕੇ ਦਾ ਕਾਨਪੁਰ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਕੀ ਸਬੰਧ ਸੀ?
Amritasar ਦਾ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਦਾ ਸਾਕਾ Kanpur ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸੀ। Amritasar ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਘਰ ਕਰ ਗਈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਸ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਰੋਹ ਦੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਇਸ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਨੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਗਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਨਪੁਰ ਦਾ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਇਸੇ ਲੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਹ Amritasar ਸਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਥਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, Kanpur ਦਾ ਸਾਕਾ Amritasar ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਸੀ।
ਸਵਾਲ 4: ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ?
Kanpur ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 29 ਸਤੰਬਰ, 1978 ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸੋਗ ਦੀਵਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਸਰਕਾਰ ਅੱਗੇ ਰੱਖੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ:
(1) ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਦੰਡਾਵਲੀ ਦੀ ਧਾਰਾ 302 ਤਹਿਤ ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। (2) ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ। (3) ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਕੇਂਦਰ (ਕੁਸੰਗ ਘਰ) ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। (4) ਉਸਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਅਵਤਾਰ ਬਾਣੀ’, ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ। (5) ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਦਾਲਤੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲ ਸਕੇ।
ਸਵਾਲ 5: ਕਾਨਪੁਰ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਿਆ?
ਕਾਨਪੁਰ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ, ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ।
ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਇਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, 1978 ਦੇ ਇਹ ਸਾਕੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਝੋਕੀ ਰੱਖਿਆ।
Disclaimer:
The information, views, and analysis presented in this article are based on various historical sources, published works, reports, and recorded narratives. This is a narration of historical events from a specific perspective, and it is important to understand that the interpretation of history is often a subject of debate and differing viewpoints.
The author or publisher does not intend to defame, hurt the sentiments of, or promote hatred towards any individual, group, community, or institution. The content herein should be understood in its complete context. While every effort has been made to ensure accuracy, the author or publisher shall not be held responsible for any unintentional errors or omissions. Readers are requested to view this material as a historical and informational perspective and to conduct their own comprehensive research before drawing any personal or public conclusions.
ਜੇ ਤੁਸੀਂ 1978 ਦਾ Kanpur ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਦਿਓ। ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਲਾਈਕ, ਸ਼ੇਅਰ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਕਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈਏ! 🙏 ਸਤਿਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ!
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
#KanpurMassacre1978 #SikhHistory #NeverForget1978 #SikhGenocide #NirankariClash #Punjab #SikhStruggle
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
