ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ-2
1988 ਦੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਦੀ ਉਹ ਗਾਥਾ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਗਈ। ਜਾਣੋ Operation Black Thunder-2 ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੱਚ, ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਧੋਖੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਿਸਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
1988 – Operation Black Thunder-2: ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ: 1984 ਤੋਂ 1988 ਤੱਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬ
1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਦਹਾਕਾ ਸਿਆਸੀ ਅਸਥਿਰਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡੇ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ। ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ, ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਸਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ।
1985 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ-ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੇ ਕਤਲ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਹੱਲ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਿਆਸੀ ਖਲਾਅ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ।
1987 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਮੁੜ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ 1984 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਟਕਰਾਅ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ
1988 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੱਕ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਟਕਰਾਅ ਲਗਭਗ ਤੈਅ ਸੀ। 1984 ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦਿਆਂ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਤਿਆਰੀਆਂ, ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਰਕਾਰੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਤਿਆਰੀਆਂ
ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Operation Black Thunder-2 ਦੀ ਯੋਜਨਾ 1988 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਨੇਸਰ (ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ) ਵਿਖੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਗਾਰਡਜ਼ (NSG) ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਲਈ ਅਰਾਵਲੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ “ਸਟੇਟ-ਪ੍ਰਯੋਜਿਤ ਅੱਤਵਾਦ” ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
1984tribute ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਸੰਬਰ 1987 ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ “ਕੈਟਸ” (Cats) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਇਜ਼ਹਾਰ ਆਲਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸਨ। ਏਸ਼ੀਆ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਦਸਤੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ। 1984 ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, 1988 ਵਿੱਚ ਰਣਨੀਤੀ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਦਾਹਰਣ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1988 ਨੂੰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨਿਊਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (UNI) ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਅਰੋੜਾ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਟਾਡਾ’ (Terrorist and Disruptive Activities Act) ਵਰਗੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ਇਸ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੱਤਰਕਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਾ ਕਰਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਘਟਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ: ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਵਿਰਕ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ
Operation Black Thunder-2 ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 9 ਮਈ, 1988 ਨੂੰ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ.ਐਫ. (CRPF) ਦੇ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਸਰਬਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਹੋਇਆ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
1984tribute ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਵਿਰਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਮੁਖ਼ਬਰ ਜਾਂ “ਕੈਟ” ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰਕ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਨੂੰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ‘ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤਾਅਨੇ ਮਾਰ ਕੇ ਭੜਕਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਇਸੇ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੇ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।
10 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ: ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵਰਣ
9 ਮਈ ਨੂੰ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਵਿਰਕ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਥਿਤੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਈ। ਅਗਲੇ 10 ਦਿਨਾਂ (9 ਮਈ ਤੋਂ 18 ਮਈ, 1988) ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਇਹ ਘੇਰਾਬੰਦੀ, ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ, ਜੋ 1984 ਦੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਖੂਨੀ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਸਿੱਧੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਥਕਾ ਦੇਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ
ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, 11 ਅਤੇ 12 ਮਈ ਨੂੰ, ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲਗਭਗ 1000 ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਗਾਰਡ (NSG) ਦੇ ‘ਬਲੈਕ ਕੈਟ’ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਸਮੇਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮੁਖੀ ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਐਨ.ਐਸ.ਜੀ. ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ: ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ।
ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ, ਐਨ.ਐਸ.ਜੀ. ਦੇ ਸਨਾਈਪਰਾਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 300 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਟੈਂਕ ‘ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੀਆਂ ਦੂਰਬੀਨਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਨਾਈਪਰ ਰਾਈਫਲਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ, ਇਹਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਲਚਲ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਜੋ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਿੱਧੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਚੁਣ-ਚੁਣ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਕੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਥਕਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਅਤੇ ਕਠਿਨ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਸੈਂਕੜੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਾਹਰੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨੇ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ, ਸੀਮਤ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟੇ ਸੰਪਰਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ।
ਜਥੇਦਾਰ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ
ਇਸ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਜਥੇਦਾਰ, ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਰਹੀ। ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਸਨ ਅਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰਕੇ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਖੁਫੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੋਡੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ (IB) ਦੁਆਰਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
9 ਮਈ ਨੂੰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੇ। 11 ਮਈ ਨੂੰ, 1984tribute ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ “ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ” ਕਿ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ 8 ਵਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਮਰਿਆਦਾ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ 12 ਮਈ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਜਥੇਦਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਕਾਉਂਕੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧੇ, ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਥੇਦਾਰ ਕਾਉਂਕੇ ਨੂੰ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ.ਐਫ. ਦੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਨੇ ਰਾਈਫਲ ਦੇ ਬੱਟ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਰੋਡੇ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਕਰਫਿਊ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਕਈ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਧੋਖੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ।
ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਅੰਤ
ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਥਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲੋਂ ਸੰਪਰਕ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਲਾਊਡਸਪੀਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ।
ਪਹਿਲਾ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
15 ਮਈ, 1988 ਨੂੰ, ਆਈ.ਜੀ. (ਬਾਰਡਰ) ਚਮਨ ਲਾਲ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਪੀਲ ‘ਤੇ, ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ 151 ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 17 ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ, ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਰਹੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੈਂਟਾ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਾਇਨਾਈਡ ਦਾ ਕੈਪਸੂਲ ਨਿਗਲ ਕੇ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਇਨਾਈਡ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਮਨਘੜਤ ਬਹਾਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਛੁਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਦੂਜਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇ
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ, 18 ਮਈ, 1988 ਨੂੰ, 46 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਜਥੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮੁਖੀ ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2 ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਆਖਰੀ ਜਥੇ ਬਾਰੇ 1984tribute.com ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਪੂਰੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ 46 ਲੋਕ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਕਾਰੀ ਘੁਸਪੈਠੀਏ ਸਨ। ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਸਥਾਨ (ਸੰਕਟਮ ਸੈਂਕਟੋਰਮ) ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਭੰਗ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਕੰਮ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਇਹ ਦੋਸ਼ ਪੰਥ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਧੋਖੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਟੇਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ 41 ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ ਅਤੇ 200 ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਨੇ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1984 ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਈ ਗਈ “ਮੋਪਿੰਗ-ਅੱਪ” (ਸਫਾਈ) ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ।
ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ: ਇੱਕ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
1984 ਦਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ 1988 ਦਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2, ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ, ਅਮਲ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ-ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਫਰਕ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਦੀ ਬਦਲਦੀ ਹੋਈ ਕਾਊਂਟਰ-ਇਨਸਰਜੈਂਸੀ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੇਰਹਿਮ ਤਾਕਤ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਦੋਵਾਂ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
| ਮਾਪਦੰਡ (Parameter) | ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ (1984) (Operation Blue Star) | ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2 (1988) (Operation Black Thunder 2) |
| ਰਣਨੀਤੀ (Strategy) | ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ 3। | ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ, ਸਨਾਈਪਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ, ਪਾਣੀ-ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੱਟਣਾ 11। |
| ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ (Casualties) | ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਘੱਟ, ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮੌਤ 1। | ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ 41 ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ; ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਜਾਂ ਕੋਈ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ 3। |
| ਇਮਾਰਤੀ ਨੁਕਸਾਨ (Structural Damage) | ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ 4। | ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ, ਜੋ ਕਿ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ 14। |
| ਮੀਡੀਆ ਪਹੁੰਚ (Media Access) | ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੀਡੀਆ ਬਲੈਕਆਊਟ ਅਤੇ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ 4। | ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਪਰ ਮੌਜੂਦ ਮੀਡੀਆ ਪਹੁੰਚ; ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ 14। |
| ਨਤੀਜਾ (Outcome) | ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਵਧੀ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਿਆ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ ਹੋਏ 4। | ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ, ਮੰਦਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਹਮਦਰਦੀ ਘਟੀ 14। |
ਇਸ ਤੁਲਨਾ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ Operation Black Thunder-2, 1984 ਦੀਆਂ “ਗਲਤੀਆਂ” ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਸਬਕ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ, ਕਿ ਸਿੱਧਾ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੱਟੜ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, 1988 ਵਿੱਚ, ਰਣਨੀਤੀ ਜਨਤਕ ਰਾਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ। ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀ ਹਨ।
ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਇਸੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਿਖਰ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਅਪਰਾਧੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, Operation Black Thunder-2 ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਜਨਤਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਿੱਤ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਹਮਾਇਤ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੱਖ
Operation Black Thunder-2, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਸੀ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਰਾਜ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਲਗਾਮ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
1991 ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆ ਵਾਚ (ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਬਣੀ) ਨੇ “ਪੰਜਾਬ ਇਨ ਕ੍ਰਾਈਸਿਸ” (Punjab in Crisis) ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ “ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ” ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਰਿਪੋਰਟ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਝੂਠੇ “ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਕੋਈ ਇਤਫਾਕੀਆ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ “ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਨੀਤੀ” ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਉੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਨੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ, ਅਤੇ “ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਦੇ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ “ਪੈਟਰਨ” ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਮੁੱਕਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਟਾਡਾ (TADA) ਅਤੇ 59ਵੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੋਧ ਵਰਗੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। 59ਵੀਂ ਸੋਧ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਕਦਮ ਸੀ।
ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਗੜਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਕਸ ਮੈਡਨ ਅਤੇ ਟੈਰੀ ਡਿਕਸ, ਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟੇਟ ਹਿੰਸਾ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ, ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ। ਮੈਕਸ ਮੈਡਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ” ਅਤੇ ਸਟੇਟ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਗਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। 24 ਅਮਰੀਕੀ ਕਾਂਗਰਸਮੈਨਾਂ ਨੇ 17 ਨਵੰਬਰ, 1993 ਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਿਲ ਕਲਿੰਟਨ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਕੂਟਨੀਤਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 11 ਫਰਵਰੀ, 1994 ਨੂੰ, 29 ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਲਿੰਟਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
ਇਹ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਬਾਅ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੰਕਟ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਗਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਛੋਟ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਇੱਕ “ਇੰਪਿਊਨਿਟੀ ਕਲਚਰ” (ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ) ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਅੱਜ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਿੱਟਾ: ਜ਼ਖ਼ਮ, ਸਬਕ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
Operation Black Thunder-2, 1988 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਦਰਜ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਯੁੱਧ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦਸ਼ਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਨਵੇਂ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵੀ ਛੱਡੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਧੋਖੇ, ਬੇਅਦਬੀ ਅਤੇ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਬਕ ਇਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਟੇਟ ਆਪਣੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। 1984 ਦੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮ ਤਾਕਤ ਦੇ ਉਲਟ, 1988 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੂਖਮ ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਈ ਗਈ। ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਖਾਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜ ਕੇ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ ਬਣਾ ਕੇ, ਸਟੇਟ ਨੇ ਉਹ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਲਈ ਜੋ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਰ ਖੂਨੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਇਸਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਮਰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸਫਲ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਥਿਤ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੈਂਟਾ ਵਰਗੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਅਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਅੱਜ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਆਇਆ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲਈ ਜੰਗ ਲੜੀ।
ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵੀ ਕੌਮ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਨੂੰ ਪਸਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸੱਚ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਯਾਦ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਕਦਰ ਹੋਵੇ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 1… Operation Black Thunder 1 (1986): Unveiling a Sobering Truth
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2 ਅਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਕੀ ਸੀ?
- ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2 (1988) ਅਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ (1984) ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਰਣਨੀਤੀ, ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਸੀ। ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਇੱਕ ਸਿੱਧਾ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
- ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2 ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਐਨ.ਐਸ.ਜੀ. ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਅਤੇ ਸਨਾਈਪਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰਾ ਮੀਡੀਆ ਬਲੈਕਆਊਟ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ ਦੌਰਾਨ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਪਹੁੰਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
2. ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇੰਨੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਕਿਉਂ ਹੈ?
- ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇਸ ਲਈ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਸਰੋਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਖੁਫੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ ਸੀ।
- 12 ਮਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਧੋਖਾ ਦੇ ਕੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨਾ ਇਸ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
3. ਕੀ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਹਨ?
- ਹਾਂ, ਏਸ਼ੀਆ ਵਾਚ (ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ) ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ‘ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ (ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ), ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ “ਗਾਇਬ” ਕਰਨ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇੱਕ “ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ” ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਛੋਟ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।
4. ਸਰਕਾਰੀ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਅਧਾਰ ਹੈ?
- ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1984tribute.com ਵਰਗੀਆਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ । ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਸਿੰਘ ਸੀ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 9 ਮਈ ਨੂੰ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਵਿਰਕ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਚਲਵਾਉਣ ਲਈ ਭੜਕਾਇਆ ਸੀ।
- ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 18 ਮਈ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਖਰੀ 46 ਲੋਕ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਟ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਦਾਅਵੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਡੂੰਘੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।
5. ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ‘ਤੇ ਕੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਸਰ ਪਿਆ?
- ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2 ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 22। ਇਸਨੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾ, ਇਸਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ, ਜੋ ਕਿ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਚਾਲਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਖਾਲੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜਾ, ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਸਨੇ ਆਮ ਸਿੱਖ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ।
- ਇਸ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਹਮਾਇਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਿੰਸਾ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 1 …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#OperationBlackThunder #SikhHistory #Punjab1988 #HumanRights #DocumentaryReport #Shaheedi #LegalAnalysis
