ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਣੀ’ ਬੱਬਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਬੱਬਰ
ਸ਼ਹੀਦ Bhai Raminderjeet Singh Tainee & Bibi Manjeet Kaur ਬੱਬਰ ਨੇ ਇੱਕੋ ਰਸਤੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਚੁਣੀ। ਇਹ ਜੋੜਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪੰਥਕ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ।
ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਈ Raminderjeet Singh Tainee ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਿਰਫ਼ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਹਵਾਲਾ-ਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ “ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨਾ” ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਇਹ ਲੇਖ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਜਿਸਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਅਸ਼ਾਂਤ ਪੰਜਾਬ
ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਗਾਥਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਹਾਕਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਗੜਬੜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਾਨਾਂ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਈਆਂ। ਇਸ ਭਾਗ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ।
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਕਾਰਨ
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੁਆਰਾ 1973 ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਠਾਇਆ ।
ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਅ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਚੈਨੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਟਕਰਾਅ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਹਿੰਸਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਬਿੰਦੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
1984: ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਮੋੜ
ਸਾਲ 1984 ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਾਲ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ – ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ – ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦਰਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਲੱਗ ਗਏ।
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ “ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ” ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 400 ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਇਹ ਸੰਖਿਆ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ‘ਤੇ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ “ਤੀਜੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ” ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਨਾ ਮਿਟਣ ਵਾਲਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ । ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭੀੜ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੀ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ (1990-1993)
1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਕਾਊਂਟਰ-ਇਨਸਰਜੈਂਸੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਇਸ ਦੌਰ ਨੂੰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1991 ਤੋਂ 1993 ਤੱਕ, ਅਕਸਰ “ਅੰਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (HRW), ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (AI), ਅਤੇ ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਫਾਰ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ (PHR) ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਘਾਣ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” (extrajudicial executions) ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਸ਼ੱਕੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, “ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤਾਂ” ਅਤੇ “ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” (disappearances) ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਫਿਰ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਹਿਰਾਸਤ ਦੌਰਾਨ ਤਸ਼ੱਦਦ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਕੁੱਟਮਾਰ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ, ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜ ਦੇ ਰੋਲਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਕਈ ਸਰੋਤ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਜਾਂ ਫੜਨ ਲਈ ਨਕਦ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ “ਕੈਟਸ” (Cats) ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਜਾਂ ਸਾਬਕਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਲਗਭਗ ਮੁਅੱਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ।
ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, 1993 ਦੇ ਕੁਝ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਅਦਾਲਤੀ ਫੈਸਲੇ , ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਹਾਕਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਦਮਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਮਾਹੌਲ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਿੱਤੀ।
| ਸੰਗਠਨ | ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ/ਤਾਰੀਖ | ਮੁੱਖ ਖੋਜਾਂ |
| ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (HRW) / ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਫਾਰ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ (PHR) | “DEAD SILENCE: The Legacy of Human Rights Abuses in Punjab” (1994) | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ। ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ “ਕੈਟਸ” ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ। |
| ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (AI) | “An Unnatural Fate: ‘Disappearances’ and Impunity in… Punjab” (1993) | ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ “ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਦਾ ਵੇਰਵਾ। ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼। |
| ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (AI) | “India: Three reports of deaths in custody and ‘disappearances’ in Punjab” (1993) | ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ ਦੇ ਖਾਸ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਜਾਂ “ਫਰਾਰ” ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। |
ਭਾਈ Raminderjeet Singh Tainee: ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ
ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਨੀ’ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ, ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ
ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1965 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਸ਼ਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਮਾਸਟਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਇੱਕ ਗੁਰਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਪੰਥਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਾਲਜ, ਫਗਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ । ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਈ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਗੰਡਾਸਾ’ ਵਰਗੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ।
1984 ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਾਭਾ ਦੀ ਹਾਈ-ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਇਸ ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰਗਰਮੀਆਂ
ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। 1987 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਪੁਲਿਸ ਕੈਟ” (ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਖ਼ਬਰ) ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥ-ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਜੁਲਾਈ 1990 ਵਿੱਚ, ‘ਇੰਡੀਅਨ ਲਾਇਨਜ਼’ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ-ਪ੍ਰਾਯੋਜਿਤ ਮੁਖ਼ਬਰ ਗਿਰੋਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਮਾਸਟਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਟੈਨੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਚੁਣੌਤੀ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ।
28 ਫਰਵਰੀ 1991 ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੇੜਿਓਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬਦਨਾਮ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਸੁਮੇਧ ਸੈਣੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਦਾਗਣ ਸਮੇਤ ਬੇਰਹਿਮ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 25 ਫਰਵਰੀ 1992 ਨੂੰ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਲੇਰਾਨਾ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਛੁਡਵਾ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਹਸਪਤਾਲ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਮੈਡੀਕਲ ਜਾਂਚ ਲਈ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਫਰਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ 1992 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ।
ਇਸ ਸਫਲ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਵਧਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਭਾਈ ਟੈਨੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਵਾਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ: ਇੱਕ ਸਫਲ ਖਾੜਕੂ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਰਚ 1993 ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਫਰਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਜਾਂ ਮੌਤ ਲਈ 15 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇ ਇਨਾਮ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ।
ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ: ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲ
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਨੀ’ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਯੋਧਾ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪਿੰਡ ਗੰਗੋ ਰਾਧਾਰਾਮ ਨਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਲੇ-ਵਧੇ ਸਨ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਹਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਪਾਉਵਾਲ’ ਬੱਬਰ ਦੁਆਰਾ “ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ” ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਆਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ।
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀਆਂ ਖੁਫੀਆ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਯੋਧਾ ਦੀ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ‘ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ’ (ਸੰਸਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਲਿੰਗਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਈ। ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਜੋੜਾ ਇੱਕ “ਯੋਧਾ ਜੋੜਾ” ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
5 ਮਾਰਚ 1993: ਖੰਨਾ ਨੇੜੇ ਅੰਤਿਮ ਮੁਕਾਬਲਾ
5 ਮਾਰਚ 1993 ਦਾ ਦਿਨ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਨੀ’ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਦਿਨ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਭਾਗ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰੇਗਾ, ਜੋ ਉਪਲਬਧ ਪੰਥਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ।
ਘਟਨਾ ਦਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵੇਰਵਾ
ਉਸ ਦਿਨ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ, ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਲਈ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵੱਲ ਇੱਕ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੱਸ ਖੰਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੀ, ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਬੱਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ।
ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਰੈਂਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਭਾਈ ਟੈਨੀ ਨੂੰ ਗੁੱਟ ਤੋਂ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣਾ ਪਿਸਤੌਲ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੱਸ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੇਣ, ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਦਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਬੱਸ ਤੋਂ ਉਤਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਯੋਧਾ ਜੋੜੇ ਨੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ। ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਏ.ਕੇ.-47 ਅਸਾਲਟ ਰਾਈਫਲ ਨਾਲ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਚੱਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਨਾ ਫੜੇ ਜਾਣ । ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ, ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਪਲ ਰਿਹਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਣਜੰਮਿਆ ਬੱਚਾ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਦਰਦਨਾਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ “ਅਸਲ ਮੁਕਾਬਲੇ” (Real Encounter) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈਆਂ “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਜੋਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪੰਥਕ ਸਰੋਤ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਅਸਲ ਲੜਾਈ ਵਜੋਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੋਰ ਵੀ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਮਾਸਟਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਤਾ, ਸ਼ਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਸਖ਼ਤ ਪੁਲਿਸ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ।
ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਰਦਨਾਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਝੱਲੇ ਗਏ ਅਸਹਿ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੀ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਉਸ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸਥਾਈ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਗੂੰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ
ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਨੀ’ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਟੁੱਟ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਨਮਾਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਲ ਖਾਲਸਾ, ਸਿੱਖ ਯੂਥ ਆਫ ਪੰਜਾਬ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਯੂਥ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦੀ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ।
ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ।
ਸਾਲਾਨਾ ਯਾਦ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ
ਹਰ ਸਾਲ 5 ਮਾਰਚ ਨੂੰ, ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਢਾਡੀ ਜਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵੰਡੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਖਾੜਕੂ ਯੋਧਿਆਂ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਪੁਲਿਸ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਦਮਨ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਦੁਖਦਾਈ ਸਨ। ਇੱਕ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਯੋਧਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਾਥਾ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਗਾਥਾ
ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਨੀ’ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਜੀਵਨ ਗਾਥਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਜੋ 5 ਮਾਰਚ 1993 ਨੂੰ ਖੰਨਾ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਹਿੰਸਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਕੜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸੱਚਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਿਰ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਜਾਂ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਸਗੋਂ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਯੋਧਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਟੁੱਟ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਚੱਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੁਖਦਾਈ ਨਤੀਜੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਦੁਖਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਗਾਥਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇਗੀ, ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਵੀ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਚੇਤੰਨ ਵੀ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਲਾ ਸਾਹਿਬ Shaheed Nirmal Singh Chola Sahib – 1954–1991 |
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਘਾਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ “ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ”, “ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ”, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤਾਂ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਛੋਟ (impunity) ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ।
ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਨੀ’ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਕੌਣ ਸਨ?
ਉਹ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਇੱਕ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਸਨ, ਜੋ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 5 ਮਾਰਚ 1993 ਨੂੰ ਖੰਨਾ ਨੇੜੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਹੋਏ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਕਿਉਂ ਚੁਣਿਆ?
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਕਥਿਤ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕੀ ਸੀ?
ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) 1978 ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਹ ਜਥੇਬੰਦੀ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ, ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
5 ਮਾਰਚ 1993 ਨੂੰ ਖੰਨਾ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ?
ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਇੱਕ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਮੁਕਾਬਲਾ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਆਮ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੋੜੇ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਣੀ’ ਬੱਬਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy:
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#SikhHistory #BabbarKhalsa #ShaheedLegacy #PunjabHero #TrueStory #KhalistanMovement #NeverForget1984
