ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ…
ਜਦੋਂ ਸਿੱਖੀ ‘ਤੇ ਭੀੜ ਪਈ, ਉਹ ਢਾਲ ਬਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ। Sant Kartar Singh ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਦਾਸਤਾਨ।
ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ: ਇੱਕ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ: 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ Punjab ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੂਹਾਨੀ ਆਗੂ ਦਾ ਉਭਾਰ
1970 ਦਾ ਦਹਾਕਾ Punjab ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਮੋੜ ਸੀ। ਇਹ ਦੌਰ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਤੈਅ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਭਾਵੇਂ Punjab ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ “ਅੰਨਦਾਤਾ” ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ। ਖੇਤੀ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਨੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰੀ।
ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਜੋ ਕਿ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਸੀ, ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਇੱਕ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਵਿਵਾਦ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ Punjab ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਜਾਪ ਰਹੇ ਸਨ।
ਇਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ 13ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ। ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਧੁਰੀ ਸੀ। Sant Kartar Singh ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਸੰਭਾਲੀ, ਜਦੋਂ Punjab ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ Sikh ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਨੀਂਹ
ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1932 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਪੁਰਾਣੇ ਭੂਰੇ, ਤਹਿਸੀਲ ਕਸੂਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ (ਜੋ ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਜਥੇਦਾਰ ਚੰਦਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲਾਭ ਕੌਰ ਸੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਨੈਤਿਕ ਆਚਰਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਪਿਆ।
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਰਕਾਰੀ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ, ਖੇਮਕਰਨ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਭਿੱਖੀਵਿੰਡ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵੱਕਾਰੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਬਾ ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। 1948 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਸੰਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਜਥੇ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੰਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣ ਗਏ।
ਸੇਵਾ, ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ
ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਵੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਨਿਤਨੇਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1957 ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਟਵਾਰੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਜਥੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਗੜਵਈ (ਨਿੱਜੀ ਸਹਾਇਕ) ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ 1950 ਵਿੱਚ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਬੀਬੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ: ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ। ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ Sikh ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (AISSF) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਪੰਥਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ (1969-1977): ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਜਥੇਦਾਰੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ
ਜੂਨ 1969 ਵਿੱਚ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ 12ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਸੰਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਟਕਸਾਲ ਦਾ 13ਵਾਂ ਮੁਖੀ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ, ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ, ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੁਝ ਮਤਭੇਦ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧੜਾ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।
ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ
Sant Kartar Singh ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਢੰਗ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਸੂਲਾਂ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਗੂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਵੀ ਸਨ।
- ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ, ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਪਤਿਤਪੁਣੇ ਵਰਗੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਜੀਵਨ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਦਕਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ।
- ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਰਯਾਦਾ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਯਤਨ ਸਦਕਾ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ 36 ਢਾਡੀ ਜਥਿਆਂ ਨੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ: ਉਹ ਦਾਜ-ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਜੇਕਰ ਘਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪਤਿਤ ਹੁੰਦੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਜਲ-ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਛਕਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਗਲਤ ਕੰਮ ਛੱਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਨਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ।
ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਚਿੱਠੀ: ਨਿੱਜੀ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਉਹ ਚਿੱਠੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ, ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਨਸੀਹਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਗੁਰਮਤਿ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਬਾਣੀ ਪਾਠ ਕਰਨ, ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ, ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ, ਅਤੇ ਧੀਰਜ, ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਦਇਆ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ:
“ਜੇ ਕ੍ਰੋਧ ਆਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਰੱਖਣੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕ੍ਰੋਧ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਕਠੋਰ ਬਚਨ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ। ਮਿੱਠਾ ਬੋਲ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸੀਸਾਂ ਲੈਣੀਆਂ।”
ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ “ਸੰਤ” ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਤਕ ਕਾਰਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ “ਸਿਪਾਹੀ” ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਇਹ ਦੋਹਰਾ ਪਹਿਲੂ, ਜਿੱਥੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਡੋਲ ਦ੍ਰਿੜਤਾ, Sikh ਧਰਮ ਦੇ “ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ” ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਚੰਗਾ Sikh ਕਿਵੇਂ ਬਣਨਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ‘ਤੇ ਸੰਕਟ ਆਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਖ਼ਾਲਸੇ ਵਜੋਂ ਕਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਪੂਰਨ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਬਣਾਇਆ।
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਕਟ: ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਅਤੇ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ (1975-1977)
ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਅਤੇ ‘ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਚਾਓ ਮੋਰਚਾ’
25 ਜੂਨ, 1975 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ; ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਪ੍ਰੈਸ ‘ਤੇ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਚੁੱਪੀ ਧਾਰ ਲਈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। 9 ਜੁਲਾਈ, 1975 ਨੂੰ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ‘ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਚਾਓ ਮੋਰਚਾ’ (Save Democracy Morcha) ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
Sant Kartar Singh ਦੀ ਨਿਡਰ ਅਗਵਾਈ
ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਮੋਹਰੀ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ Punjab ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ 37 ਵੱਡੇ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਅਤੇ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕੱਢੇ। ਇਹ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਨਤਕ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਏ।
ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1,40,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ Sikh ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ Police ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਲੂਕ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਟਕਰਾਅ
7 ਦਸੰਬਰ, 1975 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ 300 ਸਾਲਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮਾਗਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਆਗੂ ਉਸਦੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਅਡੋਲ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਦਮ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ:
“ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਇਨਾਮ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਜੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ… ਜੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾ ਦਿੰਦੇ, ਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ) ਬੁਰਕੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਬਿਆਨ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਾਕਤ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਦੇ
ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ (1973)
Sant Kartar Singh ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹੀ Sikh ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ, 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਮਤਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਸੰਘੀ (federal) ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ, ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਜਾਣ 1।
ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ Punjab ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ Punjab ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵੰਡ, ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ Sikh ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ Sant Kartar Singh ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।
ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਆਰੰਭ
1970 ਦਾ ਦਹਾਕਾ Sikh-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਭਾਵੇਂ 1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਿਆ। ਕਈ ਰੂੜੀਵਾਦੀ Sikh ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਅਤੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਤਤਕਾਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕਹਾ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
Sant Kartar Singh ਨੇ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਠਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਹਿਸ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ Sikh ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਧੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਨੇ 18 ਨਵੰਬਰ, 1973 ਨੂੰ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ।
ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰੱਖ ਕੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੌਮੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਰਣਨੀਤੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਥਕ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਇਆ, ਸਗੋਂ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਰਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਰੱਖੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ: ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ – ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
ਇਹ ਸਾਰਣੀ Sant Kartar Singh ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਵਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
| ਸਾਲ/ਮਿਤੀ | ਘਟਨਾ | ਮਹੱਤਤਾ/ਵੇਰਵਾ | ਸਰੋਤ |
| 1932 | ਜਨਮ | ਪਿੰਡ ਪੁਰਾਣੇ ਭੂਰੇ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ (ਹੁਣ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਖੇ ਜਨਮ। | 7pt |
| 1948 | ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ | ਸੰਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਜਥੇ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ। | 7pt |
| 1950 | ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ | 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ। ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ। | 7pt |
| 1957 | ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਤਿਆਗ | ਪਟਵਾਰੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। | 7pt |
| 1969 | ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ | ਸੰਤ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 13ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ। | 6pt |
| 1973 | ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਤਾ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ SGPC ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। | 11pt |
| 1975 | ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ | ‘ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਚਾਓ ਮੋਰਚੇ’ ਤਹਿਤ 37 ਵੱਡੇ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। | 16pt |
| 7 ਦਸੰਬਰ, 1975 | ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਅ | ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। | 6pt |
| 3 ਅਗਸਤ, 1977 | ਕਾਰ ਹਾਦਸਾ | ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। | 7pt |
| 16 ਅਗਸਤ, 1977 | ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ | CMC ਹਸਪਤਾਲ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। | 7pt |
| 21 ਅਗਸਤ, 1977 | ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ | ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਮਹਿਤਾ ਵਿਖੇ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। | 7pt |
ਅੰਤਿਮ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
ਘਾਤਕ ਹਾਦਸਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ
3 ਅਗਸਤ, 1977 ਨੂੰ, ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਲੀਹਾਂ ਤੋਂ ਸੋਲਨ ਵੱਲ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ (CMC) ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ।
ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਸਰਜਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਕੱਟਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਬਖਸ਼ੀ ਦਾਤ, ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰੀਰਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ Sikh ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਟੁੱਟ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਿਦਕ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਚੋਣ
ਲਗਭਗ 13 ਦਿਨ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 16 ਅਗਸਤ, 1977 ਨੂੰ, ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣ ਨੂੰ ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਸ਼ਹਾਦਤ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਚੁਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟਕਸਾਲ ਦਾ 14ਵਾਂ ਮੁਖੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। 25 ਅਗਸਤ, 1977 ਨੂੰ ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਭੋਗ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਸਤਾਰਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਸ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Sikh ਪੰਥ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ।
ਇੱਕ “ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ” ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ “ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ” ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਿਆਂ ਜੀਵਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਗੁਰਮੁਖ, ਨਾਮ-ਬਾਣੀ ਦੇ ਰਸੀਏ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਹ ਪੰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦੇ ਸਨ।
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ‘ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Punjab ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਿਵਾਦ, ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ‘ਤੇ ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਸੀ।
ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਪੁੱਤਰ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਥੇਦਾਰੀ ਸੌਂਪਣਾ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਫੈਸਲਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਝ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਲਈ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਵਰਗੀ ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਚੋਣ ਨੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ Punjab ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ Sikh ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟੈਂਡ ਨੇ ਟਕਸਾਲ ਨੂੰ Sikh ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਵਿਰਾਸਤ
ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨਾਇਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕੌਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਲੜ ਲਾਇਆ, ਸਗੋਂ Sikh ਕੌਮ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿਦਕ, ਸੇਵਾ, ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਗਾਥਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਗੁਰਸਿੱਖ ਲਈ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਰੀਰਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਪੰਥਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਿਦਕ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਬੀਜ ਬੀਜੇ, ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ ‘ਜੱਗੀ’ … Jagtar Singh Johal: 8 Years of Agony, a Fight for Truth
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸਥਾਨ ਹੈ?
- ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ 13ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਇਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਕੇ Punjab ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲ ਨੂੰ Sikh ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮੋਹਰੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬਣਾਇਆ।
2. ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਿੰਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ?
- ਐਮਰਜੈਂਸੀ (1975-77) ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰਾਂ ਚੁੱਪ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ‘ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਚਾਓ ਮੋਰਚੇ’ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ 37 ਵੱਡੇ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਕੱਢ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਡਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
3. ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਥਕ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਗਤ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿਵਾਈ।
4. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਕੀ ਸਨ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਸੂਲਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸਨ। ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਸਖ਼ਤ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ, ਨਾਮ-ਸਿਮਰਨ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਦਾਜ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ “ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ” ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।
5. ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਚੁਣਨ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?
- ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਫੈਸਲਾ ਸੀ। ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੰਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਨਿਡਰ, ਦ੍ਰਿੜ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਆਗੂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਕਰ ਸਕੇ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਨਜ਼ਰ ਆਏ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( Sant Kartar Singh Bhindranwale …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#SantKartarSingh #DamdamiTaksal #SikhHistory #Punjab1970s #IndianEmergency #AnandpurSahibResolution #SikhLeader
