ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ…
ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh (1958–1992) ਇਕ ਨਿਰਭੀਕ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਆਜ ਵੀ ਜੁਜ਼ਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਪੜਚੋਲ
ਭੂਮਿਕਾ: 1980ਵਿਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ
1980ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦੌਰ ਹਿੰਸਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਲੜੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।
ਕਈ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ 1960ਵਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ, ਉੱਥੇ ਇਸਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਾੜੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ । ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ।
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੇ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਇਹ ਮਤਾ ਸੂਬਿਆਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਮੰਨਦੀਆਂ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਰਮਿਆਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਟਕਰਾਅ ਹੋਰ ਤਿੱਖਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ 1982 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ‘ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ “ਉਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ” ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ।
ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਘਟਿਆ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ: ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1959 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਟਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਰਦੀਪ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਪੰਜ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ, ਬਟਾਲਾ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ 1986 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਮੇਂ ਉਮਰ 27 ਸਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 1959 ਦੇ ਜਨਮ ਸਾਲ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪਿਤਾ ਦੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ, ਪਰ ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪੜ੍ਹਨ-ਲਿਖਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਝੁਕਾਅ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ।
ਕਈ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਇਹ ਪੱਖ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੋੜ 20 ਸਤੰਬਰ 1981 ਦੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਪੁਲਿਸ ਫਾਇਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ।
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ । ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਿਸਾਨੀ ਕਾਰਕੁਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂ ਬਣਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਕੱਠਾਂ ‘ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲ ਧੱਕਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
1981 ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਸਮਝਿਆ। ਇਹ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬਾ ਉਸ ਵਿਆਪਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦਾ ਦਮਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਨ, ਜਿਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ
ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਦੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਅਤੇ ਭਾਈ ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਕੋਹੜ, ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ “ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸ” ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਮਕਸਦ ਰਾਜ ਦੇ ਦਮਨ ਦਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 24 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਨਿਹੱਥੇ ਸਨ ।
ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਲੰਬੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ। 27 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ, ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਮੁੜ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ । ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਪਿਆ।
ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਜਗੀਰ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ, ਨੇ ਵੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ, ਭਾਈ ਜਗੀਰ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ।
ਇਹ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ, ਤਾਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮਕਸਦ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਅਕਸਰ ਉਲਟ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ।
ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਿੱਜੀ ਬਦਲੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇਹ ਚੱਕਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਲਗਾਤਾਰ ਘਟਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
24 ਜੂਨ 1986 ਦਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ: ਕਾਲੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ
24 ਜੂਨ 1986 ਦਾ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ। ਕਈ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਇਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਜਿਸਦੀ ਪਛਾਣ ‘ਚਾਚਾ ਭਜਨ’ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਨੇ ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਹ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ । ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ਬਟਾਲਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪਿੰਡ ਕਾਲੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ—ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਛਿੱਠ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੇਜ ਸਿੰਘ ਦਿਲਵਾਂ (ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ) ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ, ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ (CRPF) ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ (BSF) ਦੀ 12ਵੀਂ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਜਵਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਬਟਾਲਾ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ CRPF ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. (ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ) ਸੁਮੇਧ ਸੈਣੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਮੇਧ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ.) ਅਤੇ ਐਸ.ਐਚ.ਓ. ਅਜਾਇਬ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਥੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ, ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ “ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ, ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੇਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (Extrajudicial Execution) ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੰਥਕ ਸਰੋਤ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸਾਵੀਂ ਲੜਾਈ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 25 ਜੂਨ 1986 ਨੂੰ, ਤਿੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ।
24 ਜੂਨ 1986 ਦੀ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਣੀ ਇਹਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਜ਼ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾਗਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਸਕੇ।
| ਵੇਰਵਾ (Detail) | ਸਰਕਾਰੀ/ਪੁਲਿਸ ਬਿਰਤਾਂਤ (ਸੰਭਾਵਿਤ) (Implied Official/Police Narrative) | ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ (Human Rights Orgs’ Record) | ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ (Panthic Sources’ Narrative) |
| ਘਟਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ (Nature of Event) | ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ (Armed Police Encounter) | ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ (Extrajudicial Execution) | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦਿਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤ (Martyrdom while fighting forces) |
| ਸ਼ਾਮਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ (Forces Involved) | ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ, CRPF, BSF | ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਬਟਾਲਾ), CRPF | ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ, CRPF, BSF |
| ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ (Lead Officers) | (ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ) (Not officially released) | ਸੁਮੇਧ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ (DSP), ਅਜਾਇਬ ਸਿੰਘ (SHO) | ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸੁਮੇਧ ਸੈਣੀ (SSP Operations Sumedh Saini) |
| ਨਤੀਜਾ (Outcome) | ਤਿੰਨ ਖਾੜਕੂ ਮਾਰੇ ਗਏ (Three militants killed) | ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ (Killing of three individuals) | ਤਿੰਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ (Martyrdom of three Singhs) |
| ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਦੀ ਸਥਿਤੀ (Status of Body) | (ਰਿਪੋਰਟ ਨਹੀਂ) (Not reported) | ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ (ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) (Returned to family with bullet wounds) | ਸਥਾਨਕ ਸੰਗਤ ਵੱਲੋਂ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (Cremated by local congregation) |
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਹਿਲੂ
ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਨੇ 1980ਵਿਆਂ ਅਤੇ 1990ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ‘ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਨੀਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ “ਫੜੋ ਅਤੇ ਮਾਰੋ” (catch and kill) ਦੀ ਨੀਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਣ ਲਈ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ “ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ) ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼ ਐਕਟ, 1983” ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ।
ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਕਰਨ, ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬੇਅੰਤ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ, ਜਦਕਿ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਂਚੇ ਨੇ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਬੇਖੌਫ਼ ਹੋ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ (culture of impunity) ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਜਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦੇਣ ਦੀ ਇੱਕ ਨੀਤੀ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਵਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਇਨਾਮ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਇਸੇ ਨੀਤੀਗਤ ਢਾਂਚੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਸਭ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਪਰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਵਿਦਰੋਹ-ਵਿਰੋਧੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ। “ਮੁਕਾਬਲਾ” ਸ਼ਬਦ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖ ਕੇ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਲੰਘਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀਆਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ। ਸੁਮੇਧ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕੇਸ ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ, ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ।
ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਅਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਾਲੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੀਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ: ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ
ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਜ਼ਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਸਨ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਅਤੇ “ਸ਼ਹੀਦ” ਹਨ।
ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ “ਸ਼ਹੀਦ” ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਿੰਘਾਂ-ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, 1980-90ਵਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਵਰਤੀ ਗਈ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਤੱਥ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਰਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਾਕਾਇਦਾ “ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ” ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਇਕਾਂ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ, ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ
ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਦੇਖਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ, ਆਰਥਿਕ ਬੇਚੈਨੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਦਮਨ ਦੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਕਿਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂ ਬਣਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਪੜਚੋਲ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ।
ਉਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ-ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਬੇਅੰਤ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਉਲੰਘਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ” ਅਤੇ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਸੇ ਦੂਜੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਬਾਬਾ Ranjit Singh Dyalgarh ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਕਿਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਖਤਰਾ ਸਨ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ “ਸ਼ਹੀਦ” ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੌਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਨਿਰਪੱਖ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ, ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਸੇ ਦੇ ਹੋਣ, ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇਹ ਪੰਨਾ ਦਰਦ ਅਤੇ ਅਧੂਰੇਪਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਟੈਣੀ’ ਬੱਬਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬੀਬੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਬੱਬਰ
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ (1959-1986) ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਜੋ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1981 ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਪੁਲਿਸ ਫਾਇਰਿੰਗ ਅਤੇ ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਉਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਅਤੇ “ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸ” ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ।
2. 24 ਜੂਨ 1986 ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕੀ ਹਨ?
24 ਜੂਨ 1986 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਕਾਲੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ, ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੇਜ ਸਿੰਘ, ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ:
- ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ: ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ “ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ: ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਨੂੰ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (Extrajudicial Execution) ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।
- ਪੰਥਕ ਸਰੋਤ: ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਰੋਤ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸਾਵੀਂ ਲੜਾਈ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
3. ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੀਆਂ ਹਨ?
ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਬਹੁਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਂਚਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਨੀਤੀ ਤਹਿਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਘਾਣ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
4. ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ?
ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਸ਼ਹੀਦ” ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ: “ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ,” ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਇੱਕ ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ, ਇੱਕ ਤੱਥ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਹੋਵੇ।
5. ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ?
ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਣ। ਇੱਕ-ਪਾਸੜ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਵੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਇੱਕ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਸੱਚ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
Disclaimer:
The information, views, and analysis presented in this article are based on various historical sources, published works, reports, and recorded narratives. This is a narration of historical events from a specific perspective, and it is important to understand that the interpretation of history is often a subject of debate and differing viewpoints. The author or publisher does not intend to defame, hurt the sentiments of, or promote hatred towards any individual, group, community, or institution.
The content herein should be understood in its complete context. While every effort has been made to ensure accuracy, the author or publisher shall not be held responsible for any unintentional errors or omissions. Readers are requested to view this material as a historical and informational perspective and to conduct their own comprehensive research before drawing any personal or public conclusions.
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#RanjitSinghDyalgarh #Punjab1986 #SikhHistory #PunjabInsurgency #HumanRights #ExtrajudicialExecution #DocumentaryReport
