ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ‘ਆਜ਼ਾਦ’:
Avtar Singh Khanda ਦੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਮੌਤ ਪਿੱਛੇ ਦਾ ਸੱਚ ਕੀ ਹੈ? ਪੜ੍ਹੋ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਕੁਨ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਵਿਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਰਹੱਸ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ।
ਭਾਈ Avtar Singh Khanda (1988-2023): ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ (ਜਨਮ 1988, ਸ਼ਹਾਦਤ 2023) ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ (ਯੂ.ਕੇ.) ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਡੂੰਘੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜੂਨ 2023 ਵਿੱਚ ਮਹਿਜ਼ 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਨੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ,
-ਜਿਸ ਨੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ (transnational repression), ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੋਹਰੀ ਸੀ: ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਯੋਧਾ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਕਾਰਕੁਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਇਹ ਲੇਖ, ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇਗਾ।
ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ “ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨਾ” ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਇਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢ ਸਕਣ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: ਖੁਖਰਾਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੁਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ, ਇੱਕੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪਿਤਾ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖੁਖਰਾਣਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF)
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖੁਖਰਾਣਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਾਇਆ, ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖੁਖਰਾਣਾ, ਦਾ ਸਬੰਧ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । KLF ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਅਤੇ 1980 ਵਿੱਚ ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (SSF) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ‘ਸੱਚਾ ਸਿੰਘ’ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ।ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਹ 18 ਮਹੀਨੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹੇ । ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣ ਲਿਆ।
ਕਈ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 1989 ਵਿੱਚ ਮੋਗਾ ਦੇ ਨਹਿਰੂ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (RSS) ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ ਹਮਲਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । 31 ਮਾਰਚ 1991 ਨੂੰ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖੁਖਰਾਣਾ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਚਪਨ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਮਈ 1988 ਨੂੰ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿੰਡ ਰੋਡੇ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 7 ਮਈ 1986 ਨੂੰ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ‘ਤੇ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ‘ਤੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ (ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ) ਸਰਦਾਰ ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਦਖਲ ਨਾਲ ਛੁਡਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲੁਕ-ਛਿਪ ਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਵਾਰ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ ।
ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਵਿਰਾਸਤ, ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਝੱਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੇ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਉਸ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੇ।
ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਦੌਰ (2010-2023)
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੀ ਪਛਾਣ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ।
ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਲਗਭਗ 2009-2010 ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਯੂ.ਕੇ. ਆਏ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਮਾਲੇ ( ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦਸਤਾਰ) ਕਾਰਨ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ।
ਇਸ ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਰੂਪ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਯੂ.ਕੇ. ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ । ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵੱਡਾ ਪੜਾਅ 2014 ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਵਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਚੱਲੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ।
ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਘਰ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਦੀ ਲੋੜ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਰਹੇਗਾ ।
ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਵਾਜ਼: ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਮੰਚ
ਆਪਣੀ ਬੇਬਾਕ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਲਾ, ਤਰਕਪੂਰਨ ਦਲੀਲਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਕਾਰਨ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਬੁਲਾਰੇ ਬਣ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਚੈਨਲ ‘ਕੇ.ਟੀ.ਵੀ.’ (KTV) ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ, 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਹੋ ਰਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਆਸੀ ਖੇਤਰ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੱਬੂ ਮਾਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਾਕੜਾ ਨਾਲ ਵੀ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰ ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਦੋਸਤੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਸਨ।
‘ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵੇ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ “ਹੈਂਡਲਰ” ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ISI ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ,-
-ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ IED (Improvised Explosive Device) ਮਾਹਿਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ “ਹੈਂਡਲਰ” ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਧਨ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁਨ, ਜੋ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ, ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਇੱਕ ਕਥਿਤ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਕੁਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਫਰੇਮਿੰਗ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ‘ਦਿ ਗਾਰਡੀਅਨ’ ਵਰਗੀਆਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਨੇ ਖੁਦ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ । ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ “ਦੁਸ਼ਮਣ” ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਨੇ ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਵਿਵਾਦ, ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਯੂ.ਕੇ. ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵੀ ਤੰਗ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਮਾਰਚ 2023 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਸਥਿਤ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੀਡੀਆ ਟਰਾਇਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਦਬਾਅ ਵਧ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ “ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ” (Transnational Repression) ਦੇ ਉਸ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
ਲੰਡਨ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ (ਮਾਰਚ 2023)
19 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ‘ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਸਥਿਤ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ, ਕੁਝ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕੂਟਨੀਤਕ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਵਜੋਂ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਨਾਮ ਉਛਾਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦਾ “ਮੁੱਖ ਆਰਕੀਟੈਕਟ” ਅਤੇ “ਚਿਹਰਾ” ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਖੰਡਾ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਸਬੂਤਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਝੰਡਾ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਕਿ ਲੰਡਨ ਦੀ ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟਨ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਂਚ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਕਿ ਖੰਡਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ (NIA) ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਖੰਡਾ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੂੰ “ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੰਬਰ 1” ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ।
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਥਿਤ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ (Transnational Repression)
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਖਬਾਰ ‘ਦਿ ਗਾਰਡੀਅਨ’ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਖੰਡਾ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਬੀਬੀ ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ, ਅਤੇ ਭੈਣ, ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ, ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣੇ ਬੁਲਾ ਕੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ “ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ” (Transnational Repression) ਦੇ ਉਸ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਲੋਚਕਾਂ, ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਯੂ.ਕੇ. ਦੀ ਸੰਸਦ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਯੂ.ਕੇ., ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ-ਧਮਕਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੂੰ “ਭਾਰਤ-ਵਿਰੋਧੀ” ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ । ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਬੇਬੁਨਿਆਦ,” “ਸ਼ੱਕੀ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ” ਅਤੇ “ਭਾਰਤ-ਵਿਰੋਧੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ” ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਖਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 15 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਕਾਰਕੁਨ, ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ, ਦਾ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ, ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੌਤ ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਹਾਲਾਤ: ਇੱਕ ਡਾਕਟਰੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੜਚੋਲ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬੇਹੱਦ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਠਾਏ ਗਏ ਗੰਭੀਰ ਸ਼ੱਕ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝੀ ਪਹੇਲੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅਚਾਨਕ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਦੇਹਾਂਤ (11-15 ਜੂਨ, 2023)
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, 11 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਦਰਦ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਰਮਿੰਘਮ ਦੇ ਸੈਂਡਵੈਲ ਹਸਪਤਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਟੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਗੜਦੀ ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਤੇਜ਼ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ। ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ, 15 ਜੂਨ 2023 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ ।
ਮੌਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ: ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਡੂੰਘੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਬਿਰਤਾਂਤ 1 (ਅਧਿਕਾਰਤ ਮੈਡੀਕਲ ਨਿਦਾਨ): ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੌਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਕਾਰਨ ਐਕਿਊਟ ਮਾਈਲੋਇਡ ਲਿਊਕੇਮੀਆ (Acute Myeloid Leukaemia – AML) ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਖੂਨ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ ।
- ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕੁਝ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤੇ ਕਿ AML ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਜਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੋਰੋਨਰ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
- ਬਿਰਤਾਂਤ 2 (ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕ): ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਸੀ ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਸਨ: (1) ਇੱਕ 35-ਸਾਲਾ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ 72-96 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਡਾਕਟਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ ।
- (2) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ।
- (3) ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅਕਾਊਂਟਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜਨਤਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫੈਲਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ।
ਇਸ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਲ ਉਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਫੋਰੈਂਸਿਕ ਪੈਥੋਲੋਜਿਸਟ, ਡਾ. ਐਸ਼ਲੇ ਫੇਗਨ-ਅਰਲ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਹਿਰ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ‘ਦਿ ਗਾਰਡੀਅਨ’ ਅਖਬਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖੀ ਗਈ ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਫੇਗਨ-ਅਰਲ ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਹਸਪਤਾਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਿਆਰੀ ਟੌਕਸੀਕੋਲੋਜੀ ਟੈਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, –
-ਪਰ “ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।” । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਲੱਭ ਅਤੇ “ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ” (exotic substances), ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਰਵ ਏਜੰਟ, ਜੈਵਿਕ ਏਜੰਟ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਏਜੰਟ, ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟੈਸਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੇ ਲੱਛਣ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਟਕਰਾਅ ਸਿਰਫ਼ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਹੈ। ਹਸਪਤਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਮਿਆਰੀ ਕਲੀਨਿਕਲ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪੈਥੋਲੋਜਿਸਟ ਨੇ ਇੱਕ ਫੋਰੈਂਸਿਕ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਾਯੋਜਿਤ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪੱਧਰੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੱਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ: ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੋਰੋਨਰ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵੈਸਟ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਪੁਲਿਸ (WMP) ਅਤੇ ਬਰਮਿੰਘਮ ਦੇ ਕੋਰੋਨਰ (ਮੌਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਗੰਭੀਰ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, WMP ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੌਤ ਵਿੱਚ “ਕੋਈ ਸ਼ੱਕੀ ਹਾਲਾਤ ਨਹੀਂ” ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੋਰੋਨਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਜਾਂਚ (inquest) ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ “ਰੁਟੀਨ” ਅਤੇ “ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ” ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ, ਮਾਈਕਲ ਪੋਲਕ, ਨੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ। ‘ਦਿ ਗਾਰਡੀਅਨ’ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੀਡੀਆ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਕਿ WMP ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ “ਪੂਰੀ ਸਮੀਖਿਆ” ਵਿੱਚ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਫੋਨ, ਲੈਪਟਾਪ ਜਾਂ ਹੋਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਸਹਿ-ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੱਗ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਫੋਰੈਂਸਿਕ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਕੋਰੋਨਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਯੂ.ਕੇ. ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚਕਾਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮੁਕਤ ਵਪਾਰ ਸਮਝੌਤੇ (Free Trade Agreement) ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਝਿਜਕ ਰਹੀ ਸੀ । ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੋਰੋਨਰ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਜਾਂ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ) ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਵਕੀਲ ਮਾਈਕਲ ਪੋਲਕ ਰਾਹੀਂ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਚੀਫ਼ ਕੋਰੋਨਰ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਇਨਕੁਐਸਟ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਜੱਜ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂਚ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸੱਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਸਕੇ ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦਾ 35 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਭਾਵੇਂ ਛੋਟਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦੁਆਰਾ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਹਨ।
‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ
ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲਦਿਆਂ ਹੀ, ਯੂ.ਕੇ., ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਕੌਮ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ’ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਦਰਜਾ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਇੱਕ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਸੀ।
ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ । ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ, ਜੋ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਮੌਕੇ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ।
ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਵੀਜ਼ਾ ਵਿਵਾਦ
12 ਅਗਸਤ, 2023 ਨੂੰ ਬਰਮਿੰਘਮ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੂ.ਕੇ. ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਭਰ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ । ਇਹ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਰੋਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਮੌਕਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ ਵੀ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦਫ਼ਤਰ (Home Office) ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਤਾ, ਬੀਬੀ ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੈਣ, ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਭਰਾ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਯੂ.ਕੇ. ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਕਈ ਪੰਥਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ “ਗੈਰ-ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ” ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਮਨੁੱਖੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਵੀ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
ਆਖਰੀ ਸੰਦੇਸ਼
ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਡੀਓ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦਾ ਆਖਰੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, –
–“ਸਾਰੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ, ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਭਾਣੇ ਅਨੁਸਾਰ। ਮੈਂ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਾਂ… ਪੰਥ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਹਾਰਾਜ ਆਪ ਸਹਾਈ ਹੋਣਗੇ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ! ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ!” ।
ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝੀ ਗਾਥਾ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਮੌਤ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਧਿਆਏ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਲੰਦ ਸਿਆਸੀ ਆਵਾਜ਼, ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਿਰਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਕੌਮੀ ਯੋਧਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਵਾਲ ਅੱਜ ਵੀ ਅਣਸੁਲਝੇ ਹਨ। ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਦੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ—ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਐਕਿਊਟ ਮਾਈਲੋਇਡ ਲਿਊਕੇਮੀਆ (AML) ਤੋਂ ਹੋਈ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਥਿਤ ਕਤਲ—ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੋਰੋਨਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜਾਂਚ ‘ਤੇ ਉੱਠੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਪੈਥੋਲੋਜਿਸਟ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ, ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਜਨਤਕ ਸਬੂਤ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਿੱਟੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। ਪਰ, ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੂਰੀ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂਚ ਦੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ-ਰਹਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੀ ਗਾਥਾ ਨਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ, ਸੱਚ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛਦੀ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਕੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਭ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ… Shaheed General Labh Singh – 1952–1988 |
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਕੀ ਸੀ?
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ (1988-2023) ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨ ਸਨ ਜੋ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੋਡੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖੁਖਰਾਣਾ, ਅਤੇ ਤਾਇਆ, ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖੁਖਰਾਣਾ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
- ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ 1991 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਮੰਨਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਸੀ।
2. ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਕਾਰਨ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਿਉਂ ਹੈ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਕਾਰਨ, ਜੋ ਬਰਮਿੰਘਮ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ, ਐਕਿਊਟ ਮਾਈਲੋਇਡ ਲਿਊਕੇਮੀਆ (Acute Myeloid Leukaemia – AML), ਭਾਵ ਖੂਨ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਕੈਂਸਰ, ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਰਥਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ 35-ਸਾਲਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ।
- ਉਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਇੱਕ ਫੋਰੈਂਸਿਕ ਪੈਥੋਲੋਜਿਸਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਿਆਰੀ ਟੈਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੇ ਕੋਈ ਦੁਰਲੱਭ ਪਦਾਰਥ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।
3. ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ‘ਤੇ ਕੀ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ?
ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ‘ਤੇ ਕਈ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ:
- (1) ਉਹ ‘ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਖ “ਹੈਂਡਲਰ” ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਨ ।
- (2) ਉਹ IED ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਸਨ ਅਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।
- (3) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਰਚ 2023 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਸਥਿਤ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ ਸਨ ।
- ਹਾਲਾਂਕਿ, ਖੰਡਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
4. “ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ” (Transnational Repression) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੇ ਕੇਸ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਦਾ ਹੈ?
- “ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ” ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਆਪਣੇ ਆਲੋਚਕਾਂ, ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦਾ ਕੇਸ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਧਮਕਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਦੀ ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੱਕੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਮਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।
5. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੋਰੋਨਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਕੀ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਹਨ?
- ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ (ਵੈਸਟ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਪੁਲਿਸ) ਅਤੇ ਬਰਮਿੰਘਮ ਦੇ ਕੋਰੋਨਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੌਤ ਵਿੱਚ “ਕੋਈ ਸ਼ੱਕੀ ਹਾਲਾਤ ਨਹੀਂ” ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਬਹੁਤ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
- ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਂਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ Avtar Singh Khanda ਦੇ ਫੋਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਆਨ ਲੈਣਾ । ਕੋਰੋਨਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲੱਗੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ, ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਜਨਤਕ ਜਾਂਚ (inquest) ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy:
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#AvtarSinghKhanda #ShaheedLegacy #SikhActivist #JusticeForAvtarSingh #Khalistan #SikhSovereignty #UnsolvedTruth
