ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’
ਕੌਣ ਸਨ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan? 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਨਾਮ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਯੋਧੇ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੜ੍ਹੋ।
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ: 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ
1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਹ ਦੌਰ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਪਛਾਣ, ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਵਰਗੇ ਕਿਰਦਾਰ ਉੱਭਰੇ, ਇਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਘੋਖਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।
1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਾਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਪੁਨਰ-ਵੰਡ, ਨੇ ਕਈ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤਣਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ 1973 ਵਿੱਚ ‘ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ’ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਧਿਰਾਂ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਕਈ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਮਤੇ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚੋਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ। 1978 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਟਕਰਾਅ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।
ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ (ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮਕਸਦ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਸ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਜਬਰੀ ਲਾਪਤਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਧਿਰ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਪਸੀ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਹਲਚਲ ਭਰੇ ਦੌਰ ਨੇ Jugraj Singh Toofan ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ (1971-1987)
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1971 ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੀਮਾ ਖੁੱਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰਨੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਜ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਭਰਾ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਮਿਲਣਸਾਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਰੁਚੀ ਸੀ।
ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਭੂਸ਼ਨ ਮਾਡਲ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਭਗਤੂਪੁਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ 1984 ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ ਵਾਪਰਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ 13 ਸਾਲ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਿਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਲ ਮਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।
ਕਈ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਨਾਭਾ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਅ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ ਨਾਲ ਹੋਈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਥਿਤੀ (ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ) ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਰਾਹ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਆਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ‘ਤੇ ਅਡਿੱਗ ਰਹੇ। ਇਹ ਤੱਥ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੈਦਖਾਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਲਈ ਭਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੋਰ ਪੱਕੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਵੀ ਮਿਲ ਰਹੇ ਸਨ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਮਕਸਦ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ।
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ: ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ (1987-1990)
ਸੰਨ 1987 ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਜਥੇਦਾਰ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਜਥੇਦਾਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ KLF ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। KLF ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਸੰਗਠਨ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਜਥੇਬੰਦੀ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਭਰਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਉਪਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ।
ਜੁਲਾਈ 1988 ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਨੇ KLF ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਅਹੁਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ‘ਡਿਪਟੀ ਚੀਫ਼’ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਲੜੀਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਅਕਸਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਜੋ 1987 ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ, ਦਾ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਅਤੇ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਡੂੰਘੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਬਾਗੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਰਾਖੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ
ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਭਗ 150 ਕਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਅਕਸਰ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਆਨਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਅਕਾਇਵ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ, ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ।
ਕੁਝ ਖਾਸ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਪੁਲਿਸ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ: ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਨੇੜੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ BSF ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ।
- ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ: 20 ਅਕਤੂਬਰ 1989 ਨੂੰ, KLF, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰਾਏ ਬੁਟਾਰੀ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਲੁੱਟਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਗਈ।
- ਧਮਾਕੇ: ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੇ KLF ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।
ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦਾ ਮਾਮਲਾ: ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਚਰਚਿਤ ਘਟਨਾ 10 ਜਨਵਰੀ 1990 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਆਰਮਡ ਪੁਲਿਸ (PAP) ਦੇ 75ਵੀਂ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਸਥਿਤ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ‘ਤੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ) ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਸਨ।
ਉਸਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਜਲਾਦ” ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਹਿੱਟ-ਲਿਸਟ ‘ਤੇ ਸੀ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਇੱਕ ਕੂਲਰ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਫਟਣ ਨਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਇਹ ਹਮਲਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦਾ ਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਈ।
ਦੋਹਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਬਨਾਮ ਬਾਗੀ
ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਇੱਕ “ਰੌਬਿਨ ਹੁੱਡ” ਵਰਗੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ, ਜੋ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਰਾਖੇ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਉੱਠੇ।
ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਦਾਅਵੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
- ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ: ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਕਈ ਬਦਨਾਮ ਚੋਰਾਂ, ਡਾਕੂਆਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਖੁਜਾਲਾ ਅਤੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਲਾ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੇ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।
- ਜਾਅਲੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ: ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾ. ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਵਸੂਲਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਦਾ ਅਕਸ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
- ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ: ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਡਰ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸਨ, ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ।
- ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਚੋਪੜਾ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਉਹ ਇੱਕ ਜ਼ਾਲਮ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ” ।
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲ ਕੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਸਟੇਟ ਲਈ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਬਾਗੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਸਨ। ਇਹ ਦਵੰਦ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਧਿਰ ਦਾ ‘ਅੱਤਵਾਦੀ’ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦਾ ‘ਹੀਰੋ’ ਜਾਂ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਟੇਟ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਵਰਗੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਥਿਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੇ ਸਟੇਟ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਰਗੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲੀ।
8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1990: ਅੰਤਿਮ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਵੇਰਵੇ
8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1990 ਨੂੰ, ਲਗਭਗ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਪਿੰਡ ਮਾੜੀ ਬੁੱਚੀਆਂ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਅੰਤਿਮ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਰੱਖ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਅੰਤਿਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਾਰਣੀ
| ਘਟਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲੂ | ਸਰਕਾਰੀ/ਪੁਲਿਸ ਬਿਰਤਾਂਤ | ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ/ਸਥਾਨਕ ਬਿਰਤਾਂਤ |
| ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਇੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ BSF ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। | ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦਿਨ ਬਿਮਾਰ ਸਨ। ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। |
| ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ | ਜਦੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਇਆ। | ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ AK-94 ਰਾਈਫਲ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਫਾਇਰਿੰਗ ਪਿੰਨ ਗਾਇਬ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਹੀ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। |
| ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਥਾਨ | ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋੜ ਕੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। | ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਪੰਜੇ ਸਿੰਘ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਗੰਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜੇ ਤਾਂ ਜੋ ਲੜਾਈ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਵੇ। |
| ਅੰਤਿਮ ਪਲ | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। | ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੱਤ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇੱਕ ਟਰੈਕਟਰ ਤੱਕ ਲੈ ਗਏ। ਟਰੈਕਟਰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ। |
| ਨਤੀਜਾ | ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਨੇ ਇਸਨੂੰ “ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ 100,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਇਨਾਮ ਸੀ। | ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਖਸ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ “ਜਾਮੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੀ ਲਿਆ”। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। |
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਘਟਨਾ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਸਫਲ ਅੱਤਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਧੋਖੇ, ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਤੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੀ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ।
ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਮੌਕੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਭੀੜ ਬਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 400,000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਇਕੱਠ ਸਿਰਫ਼ ਸੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਨਤਕ ਰੋਸ ਅਤੇ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਇਸ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਜਪਾ ਆਗੂ ਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਚੋਪੜਾ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਲੋਕ-ਨਾਇਕ’ ਵਾਲੀ ਛਵੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਕੱਠ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਿੰਤਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭੋਗ ‘ਤੇ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਗਏ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਇਕੱਠਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੀ ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਯੋਧੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਚੱਕਰ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਨਮਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਗਤ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ ਸੀ। ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, 2017 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ ਸਿੰਘ’ ਬਣਾਈ ਗਈ।
ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਂਟਰਲ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਫਿਲਮ ਸਰਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ (CBFC) ਦੁਆਰਾ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਫਿਲਮ “ਰਾਸ਼ਟਰ-ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ” ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਮੁੱਦਾ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਰਦਨਾਕ ਪਹਿਲੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ “ਪ੍ਰੋਟੈਕਟਿੰਗ ਦ ਕਿਲਰਜ਼” ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਸਰਦਾਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਬਿਆਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ: “ਮੈਂ ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ…ਪਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ—ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਗੋਹੇ ਦੇ ਢੇਰ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕੀਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ”। ਇਹ ਬਿਆਨ ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਨਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜਾਰੀ ਲੜਾਈ ਵੀ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ, ਯਾਦ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ
ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ 19 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਗਾਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਪੂਰੇ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਫਲਤਾ, ਹਿੰਸਾ, ਡੂੰਘੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਿਆਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਅੰਤਮ ਫੈਸਲਾ ਦੇਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਬਾਗੀ ਸਨ, ਜੋ ਸੈਂਕੜੇ ਮੌਤਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਲਈ, ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦ’, ਇੱਕ ‘ਲੋਕ-ਨਾਇਕ’ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ।
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਸਰਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ, ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ—ਕਦੇ ਫਿਲਮਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਤਿਹਾਸ, ਯਾਦ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਜਿਹੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਸਹੀ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ . Shaheed Jugraj Singh Smalsar: 1964–1991
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਅਤੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ?
- ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਤਲ ਅਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਖਾੜਕੂ’ ਜਾਂ ‘ਅੱਤਵਾਦੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
2. ਸਵਾਲ: ਕੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੈਰ-ਸਿੱਖਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ?
- ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਆਮ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ।
- ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੂਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਮੌਕੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਲਾਲ ਚੋਪੜਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ “ਰਾਖੇ” ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
3. ਸਵਾਲ: ਪੁਲਿਸ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਏਨੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
- ਪੁਲਿਸ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ, ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ, ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ।
- ਦੂਜਾ, ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੇ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ, ਜੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਜਿੱਤ ਸੀ।
- ਤੀਜਾ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ ਹੋ ਗਈ।
4. ਸਵਾਲ: 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1990 ਨੂੰ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ?
- ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣਾ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਫਲ “ਅੱਤਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ” ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ” ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।
- ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਧੋਖੇ, ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬੇਗੁਨਾਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
5. ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਫਿਲਮ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ ਸਿੰਘ’ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਬੰਦੀ ਕਿਉਂ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ?
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਂਟਰਲ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਫਿਲਮ ਸਰਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ (CBFC) ਨੇ 2017 ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ ਸਿੰਘ’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬੋਰਡ ਦਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਫਿਲਮ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਬੋਰਡ ਅਨੁਸਾਰ, ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੰਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਗਲੈਮਰਾਈਜ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Jugraj Singh Toofan ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ (ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#SikhHistory #JugrajSinghToofan #Punjab1984 #KhalistanMovement #HumanRights #DocumentaryReport #NeutralHistory
Hi. Sasriakal Paji and