---Advertisement---

Bhai Dilawar Singh (1970–1995): An Unforgettable Legacy

Bhai Dilawar Singh Babbar – Brave Sikh martyr who ended tyranny in 1995
---Advertisement---

ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ…

ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। Bhai Dilawar Singh ਬੱਬਰ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਗਾਥਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ‘ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਜਾਣੋ।


Table of Contents

ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ : ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ

Bhai Dilawar Singh (ਜਿਸਨੂੰ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੈਸਿੰਘਵਾਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ, 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਦੌਰ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਘੋਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਇਹ ਲੇਖ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਹੈ। Bhai Dilawar Singh ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ है ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਸ਼ਾਂਤ ਦਹਾਕਾ: ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ

1995 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਬਾਅ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਚੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।

1984 ਦਾ ਸਾਕਾ: ਇੱਕ ਮੋੜ

1984 ਦਾ ਸਾਲ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (ਜੂਨ 1984): ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ “ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ” ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਮੰਨਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ।

1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ (ਨਵੰਬਰ 1984): ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਉਸਦੇ ਦੋ Sikh ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਰਗੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਸਾ “ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਗਠਿਤ” ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਡੂੰਘੀ ਹੋ ਗਈ।

ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ

1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ। ਕਈ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਲਏ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ Sikh ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਾਅ ਅਪਣਾਏ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ, “ਅੱਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (ਰੋਕਥਾਮ) ਐਕਟ” (TADA) ਅਤੇ “ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ” (NSA) ਵਰਗੇ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।

Bhai Dilawar Singh : ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ

Bhai Dilawar Singh ਦਾ ਜਨਮ 18 ਅਗਸਤ 1970 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਪੰਜਗਰਾਈਂ, ਨੇੜੇ ਕੋਟਕਪੂਰਾ, ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਸਰਦਾਰ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ, ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਜੈ-ਸਿੰਘਵਾਲਾ (ਬਠਿੰਡਾ) ਤੋਂ ਪਟਿਆਲਾ ਆ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਯੁਵਕ ਭਲਾਈ ਅਫ਼ਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨਾਂਦੇ ਦੋ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਚਮਕੌਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਹਰਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਫੁਰਤੀਲਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਦੌੜਾਕ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਨਾਂਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸ਼ਾਂਤ, ਪਰ ਹੱਸਮੁੱਖ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਨਾਂ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂ ਸਨ; ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, 1988 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।

ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨਾਂ ਨੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ Punjab Police ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਪੈਸ਼ਲ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ (SPO) ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੀ ਡਿਊਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਐਸ.ਪੀ. (ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ) ਦੇ ਗੰਨਮੈਨ ਵਜੋਂ ਲੱਗੀ। ਇਹ ਨੌਕਰੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਟੇਟ ਦੀ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ।

ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ

1992 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੋਟਿੰਗ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ (ਲਗਭਗ 21.6%) ਰਿਹਾ। ਇਹਨਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ “ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਖਾਤਮੇ” ਦੀ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ, ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੀਤੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ।

“ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਖਾਤਮੇ” ਦੀ ਨੀਤੀ

ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ (1992-1995) ਦੌਰਾਨ, Punjab Police ਨੂੰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਏਸ਼ੀਅਨ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਧੀਨ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿੱਥੇ ਅਧੀਨ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੱਜ, ਜਿਊਰੀ ਅਤੇ ਜਲਾਦ ਬਣ ਗਏ”।

ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸੁੰਨਸਾਨ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, Punjab Police ਦੇ ਕਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ “ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕਾਂ” ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤਰੱਕੀਆਂ, ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ

ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਥਿਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ।

Human Rights Watch (HRW): ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ, HRW ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ “ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇਰਹਿਮ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਗਾਇਬ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ”। ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ “ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ” ਸਨ।

Amnesty International: ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ “ਫੜੋ ਅਤੇ ਮਾਰੋ” (catch and kill) ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ “ਰੋਲਰ” ਦੀ ਵਰਤੋਂ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਲੱਕੜ ਦਾ ਰੋਲਰ ਫੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ) ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਅਕਸਰ “ਕੈਟਸ” (cats) ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਗੁਪਤ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੀ ਜਾਂਚ: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ “ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ” ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਾਰੇ ਗਏ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਖੁਲਾਸੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਤੂਬਰ 1995 ਵਿੱਚ ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਖੁਦ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਲਈ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ Punjab Police ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇੱਕ SPO ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, Bhai Dilawar Singh ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਗਵਾਹ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੇਕਸੂਰ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ Sikh ਲੜਕੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਬਲਾਤਕਾਰ ਵਰਗੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਇਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਭਵ ਉਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਬਗਾਵਤ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਹ ਖੁਦ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।

ਸਾਰਣੀ 1: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ (1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ)

ਸੰਸਥਾਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਾਲ (ਲਗਭਗ)ਮੁੱਖ ਖੋਜਾਂਸਰੋਤ
Human Rights Watch1991-1994ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਹਿਰਾਸਤੀ ਮੌਤਾਂ, ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ। ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਨੀਤੀ।11pt
Amnesty International1991-1993“ਫੜੋ ਅਤੇ ਮਾਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ, ਗੁਪਤ ਏਜੰਟਾਂ (“ਕੈਟਸ”) ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ।16pt
Asian Human Rights Commission1995 ਤੋਂ ਬਾਅਦਪੁਲਿਸ ਨੂੰ “ਜੱਜ, ਜਿਊਰੀ ਅਤੇ ਜਲਾਦ” ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੋਟ, ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਤਰੱਕੀਆਂ।14pt
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ (Ensaaf)1994-1995ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 6,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਮਾਸ ਕ੍ਰਿਮੇਸ਼ਨਜ਼ ਕੇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ।18pt

ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਫੈਸਲਾ: ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਯੋਜਨਾ

ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਿਸੇ ਅਚਾਨਕ ਭੜਕਾਹਟ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਇਸੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹਵਾਰਾ, ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭਿਓਰਾ ਅਤੇ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਮੁੱਖ ਯੋਜਨਾਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣ

ਅਦਾਲਤੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਪੂਰੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੂਤਰਧਾਰ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹਵਾਰਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਥਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ‘ਜ਼ਾਲਮ ਦਾ ਅੰਤ’ ਕਹਿ ਕੇ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਗਈ: Bhai Dilawar Singh ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ। ਦੋਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਮਝ ਸੀ।

ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ

ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨ:

  1. ਨਿਸ਼ਾਨਾ: ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ।
  2. ਸਥਾਨ: ਪੰਜਾਬ ਸਿਵਲ ਸਕੱਤਰੇਤ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਇਸ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਯਕੀਨੀ ਸੀ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
  3. ਤਰੀਕਾ: ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬ (Human Bomb) ਦੀ ਵਰਤੋਂ। ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਇਸ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਾ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ।
  4. ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਸਾਧਨ: Bhai Dilawar Singh, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ Punjab Police ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਕੱਤਰੇਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਜਾਂਚ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
  5. ਵਿਸਫੋਟਕ: ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬੈਲਟ ਬੰਬ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ RDX ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੁਕਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।
  6. ਬੈਕਅੱਪ ਯੋਜਨਾ: ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਬੈਕਅੱਪ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ Bhai Dilawar Singh ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ Punjab Police ਦੇ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ ਨੇ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬ ਵਜੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ, ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਅਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ।

31 ਅਗਸਤ 1995: ਘਟਨਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ

31 ਅਗਸਤ 1995 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਦਿਨ ਭਰ ਪੰਜਾਬ ਸਿਵਲ ਸਕੱਤਰੇਤ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਆਮ ਵਾਂਗ ਕੰਮਕਾਜ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਨ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਂਗ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਬਿਨਾਂ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਦਾਖਲ ਹੋਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਸੀ।

ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਅਮਲੀ ਰੂਪ

ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ, Bhai Dilawar Singh ਇੱਕ Punjab Police ਕਰਮਚਾਰੀ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਸਕੱਤਰੇਤ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਬੈਕਅੱਪ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਜੇਕਰ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਕਾਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇ ਸਕੇ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ RDX ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਵਿਸਫੋਟਕ ਬੈਲਟਾਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਆਖਰੀ ਪਲ ਅਤੇ ਧਮਾਕਾ

ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 5:10 ‘ਤੇ, ਜਦੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰੀ, ਬੁਲੇਟ-ਪਰੂਫ ਗੱਡੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਉਹ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਬਾਹਰ VVIP ਪੋਰਟੀਕੋ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੀ ਗੱਡੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਘੇਰਾ ਸੀ।

ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਜਾਂਚ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Bhai Dilawar Singh, ਜੋ ਇੱਕ ਆਮ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਾਂਗ ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸਮਝ ਕੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਤਵੱਜੋ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਣ ਲੱਗਾ, Bhai Dilawar Singh ਉਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਬੰਬ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ, ਪੰਜਾਬ ਸਿਵਲ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦਾ ਉੱਚ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲਾ VVIP ਖੇਤਰ ਇੱਕ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬੇਹੱਦ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।

ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਈ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਟੁੱਟ ਗਏ। ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਲਈ, ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦਰਦ ਭਰੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਪੁਕਾਰ ਨੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਕਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਘਣਾ ਗੁਬਾਰ ਛਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਧੂੰਆਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘੱਟ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਬੁਲੇਟ-ਪਰੂਫ ਕਾਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਭੇਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਛਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਡਿੱਗੀ ਪਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੀਥੜੇ ਉੱਡ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਟੋਆ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੋਰਟੀਕੋ ਦੀ ਛੱਤ ਅਤੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਜ਼ਮੀਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਅਤੇ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਮਨੁੱਖੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਕਾਰਜ

ਇਸ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਜੋ ਖੁਦ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਬਚਾਅ ਕਾਰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਐਂਬੂਲੈਂਸਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਸਾਇਰਨ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ Bhai Dilawar Singh ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਕੁੱਲ 17 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ। ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਮਲੇ ਦੇ 3 ਕਮਾਂਡੋ, ਡਰਾਈਵਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 15 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।

ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ

ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (CBI) ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਫੋਰੈਂਸਿਕ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਬੂਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸਫਲ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

“ਜੇ ਮੈਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਨਾ ਗਾਏ, ਤਾਂ ਰੂਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਲਾਉਣਗੀਆਂ।”

—–ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ——

ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਪਿੱਛੇ ਮੌਜੂਦ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਫੈਸਲੇ

ਇਸ ਕਤਲ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (CBI) ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚਣ ਅਤੇ ਕਤਲ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਈ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਸੁਣਾਈਆਂ। ਜੁਲਾਈ 2007 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ CBI ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਭਾਈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹਵਾਰਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ। ਭਾਈ ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਭਾਈ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ ਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 1997 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਜ਼ਾ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਰਹਿਮ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਨੇ 1984 ਦੇ Sikh ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਦਾ ਇਹ ਸਟੈਂਡ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਾਅਪੇਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬਿਆਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਦੀ ਨਿਆਂਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 2010 ਵਿੱਚ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹਵਾਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਰਾਜੋਆਣਾ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਰਹਿਮ ਦੀ ਅਪੀਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹੈ।

ਸਾਰਣੀ 2: ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਕਤਲ ਕੇਸ: ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਫੈਸਲੇ

ਨਾਮਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਭੂਮਿਕਾਅਦਾਲਤੀ ਫੈਸਲਾਸਜ਼ਾਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ
Bhai Dilawar Singhਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ
ਭਾਈ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾਬੈਕਅੱਪ ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬਦੋਸ਼ੀਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾਫਾਂਸੀ ‘ਤੇ ਰੋਕ, ਰਹਿਮ ਦੀ ਅਪੀਲ ਲੰਬਿਤ
ਭਾਈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹਵਾਰਾਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾਦੋਸ਼ੀਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲੀ)ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਭਾਈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ, ਕਾਰ ਖਰੀਦੀਦੋਸ਼ੀਉਮਰ ਕੈਦਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਭਾਈ ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲੱਖਾਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ (ਲੌਜਿਸਟਿਕਸ)ਦੋਸ਼ੀਉਮਰ ਕੈਦਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਭਾਈ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਇੰਜੀਨੀਅਰਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ (ਪਨਾਹਗਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ)ਦੋਸ਼ੀਉਮਰ ਕੈਦਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ

Bhai Dilawar Singh ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ, ਉਸਦਾ ਕਾਰਜ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੰਥਕ ਸਨਮਾਨ

Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ Bhai Dilawar Singh ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

23 ਮਾਰਚ 2012 ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੇ Bhai Dilawar Singh ਨੂੰ “ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ” (National Martyr) ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜੂਨ 2022 ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC), ਜੋ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ Sikh ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ Bhai Dilawar Singh ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ “ਜਿਸਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ” ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਗਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ

ਕਈ Sikh ਹਲਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ, Bhai Dilawar Singh ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਜਾਇਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਆਏ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ

Bhai Dilawar Singh ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜਦੋਂ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ 25 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਨ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ; ਇਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਪਰਾਧ, ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਤਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਲੇਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਇਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਣ। Bhai Dilawar Singh ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਦੁਖਦਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਬਕ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕੇਸ਼ਤੀਵਾਲ  Shaheed Dharam Singh Keshtival


ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)

1. ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ?

  • ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ Punjab Police ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਸਪੈਸ਼ਲ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ, ਉਨਾਂ ਨੇ 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬ ਵਜੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ।
  • ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ 1992-1995 ਦੌਰਾਨ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ Punjab Police ਦੁਆਰਾ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ, ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਖੁਦ ਗਵਾਹ ਸੀ।

2. 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?

  • ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ (“ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ”), ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗਾਇਬ ਕਰਨ, ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
  • ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣਾ ਸੀ।

3. ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕੌਣ-ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ?

  • ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋਆਣਾ (ਬੈਕਅੱਪ ਮਨੁੱਖੀ ਬੰਬ), ਭਾਈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਹਵਾਰਾ (ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਰਤਾ), ਭਾਈ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ, ਭਾਈ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭਿਓਰਾ, ਭਾਈ ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲੱਖਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
  • ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਰਾਜੋਆਣਾ ਅਤੇ ਹਵਾਰਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ (ਹਵਾਰਾ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ) ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

4. ਕੀ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ?

  • ਹਾਂ, Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। 23 ਮਾਰਚ 2012 ਨੂੰ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ “ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ” ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਨੇ 2022 ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ Sikh ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ।

5. ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ?

  • ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਖਰੀ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਸਨੇ ਪੰਥਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਏ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਗਈ।
  • ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਹ ਘਟਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼

ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।” 

ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ  Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।

Disclaimer and Editorial Policy

The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.

Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.

The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.

This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.

✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍

© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।

#BhaiDilawarSingh #SikhHistory #Punjab1995 #BeantSingh #HumanRights #PunjabPolice #DocumentaryWriting

Join WhatsApp

Join Now
---Advertisement---