What happened in Tarn Taran on 11 September 1982?
ਸਤੰਬਰ 1982 ਦੀ ਉਹ ਸਵੇਰ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਹਾਦਸੇ ਨੇ 34 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖੋਹ ਲਈ। Tarn Taran Tragedy ਕੀ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹਾਦਸਾ ਸੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼? ਪੂਰੀ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੋ।
11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦਾ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਾ: ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਪੰਨਾ
ਭੂਮਿਕਾ
1980ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸੂਬਾ ਗੰਭੀਰ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸਨ।
ਇਸੇ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਅਗਸਤ 1982 ‘ਚ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਿਵਲ ਨਾ-ਫ਼ਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ । ਇਸ Dharam Yudh Morcha ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਤਰੀਕਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਨੂੰ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਰਦਨਾਕ ਕਾਂਡ ਵਾਪਰਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 34 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ, ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਈ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਕੇ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸਰੋਤ-ਅਧਾਰਿਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਘਟਨਾ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਵਿਆਪਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਰਖੇਗੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਾਈ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇਗੀ।
ਅਧਿਆਇ 1: ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕ
1.1 ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
Dharam Yudh Morcha (ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ) ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨੀਂਹ 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਸੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਮਤਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਿਆਸੀ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ “ਅਸਲ ਸੰਘੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ” ‘ਤੇ ਮੁੜ-ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ 1966 ਦੀ ਪੁਨਰ-ਗਠਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ।
ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਗਾਂ ਰਾਇਪੇਰੀਅਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ-ਯਮੁਨਾ ਲਿੰਕ (SYL) ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਗੈਰ-ਰਾਇਪੇਰੀਅਨ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਫਸਲੀ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ।
ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 25 ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼” ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦ ਦਾ ਲੇਬਲ ਦੇਣ ਦੀ ਇਸ ਰਣਨੀਤੀ ਨੇ ਮਸਲੇ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਹੱਲ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ।
1.2 ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ
ਜਦੋਂ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਫਲਤਾ ਨਾ ਮਿਲੀ, ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 4 ਅਗਸਤ 1982 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ Dharam Yudh Morcha ਦਾ ਰਸਮੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣਾ ਸੀ ।
ਇਸ Dharam Yudh Morcha ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਜਥਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਦੇ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਗਭਗ 36,000 ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ 2,00,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਕੇ ਦੇ ਪੀੜਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ, ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।
1.3 ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਵਧਦਾ ਟਕਰਾਅ
Dharam Yudh Morcha ਦੀ ਵਧਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਈ 1982 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕੌਂਸਲ ਆਫ਼ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਲਗਾਤਾਰ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1982 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਝੜਪਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਰਵੱਈਏ ਅਤੇ ਮੰਗਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਉੱਚ-ਤਣਾਅ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਅਧਿਆਇ 2: ਕਾਲਾ ਦਿਨ: 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵਰਣ
2.1 ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵੱਲ ਸਫ਼ਰ
ਸ਼ਨੀਵਾਰ, 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦੀ ਰਾਤ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਰਾਤ, ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜਥੇ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਕਾਰਕੁਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਨੇੜਲੀ ਬਠਿੰਡਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਨੌਂ ਕਿਰਾਏ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਬੱਸ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਹ ਇਸੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਹ ਤੱਥ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਹੋ ਰਹੀ ਆਵਾਜਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਲਾਮਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸੀ।
2.2 ਰੇਲ ਫਾਟਕ ‘ਤੇ ਟੱਕਰ: Tarn Taran Tragedy
ਇਹ ਕਾਫ਼ਲਾ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 15 ਮੀਲ (24 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਦੂਰ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਰੇਲਵੇ ਕਰਾਸਿੰਗ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਹਾਦਸਾ ਵਾਪਰਿਆ। ਸਮਕਾਲੀ ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਬੱਸ ਇੱਕ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਧੀਨ (supervised) ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਇੱਕ “ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੇ ਬੱਸ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਟੱਕਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ”।
ਟੱਕਰ ਇੰਨੀ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਕਿ ਬੱਸ ਦੇ ਪਰਖੱਚੇ ਉੱਡ ਗਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੈਦੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਗਾਰਡ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸੰਭਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਚਾਅ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
2.3 ਜਾਨੀ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ
ਇਸ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਦਸੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੁਖਦਾਈ ਪੰਨਾ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 34 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ 32 ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨ ਸਨ ਜੋ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ ਪੁਲਿਸ ਗਾਰਡ ਵੀ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 21 ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ । ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਬੇਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
| ਵੇਰਵਾ (Description) | ਅੰਕੜੇ (Figures) |
| ਮਿਤੀ (Date) | 11 ਸਤੰਬਰ 1982 (ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਰਾਤ) |
| ਸਥਾਨ (Location) | ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਧੀਨ ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ |
| ਸ਼ਾਮਲ ਵਾਹਨ (Vehicles Involved) | ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ (Dharam Yudh Morcha) ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੀ ਬੱਸ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਰੇਲਗੱਡੀ |
| ਕੁੱਲ ਮੌਤਾਂ (Total Deaths) | 34 |
| ਵੇਰਵਾ (Breakdown) | 32 ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨ, 2 ਪੁਲਿਸ ਗਾਰਡ |
| ਜ਼ਖਮੀ (Injured) | 21 (ਬੱਸ ਸਵਾਰ) |
Export to Sheets
ਅਧਿਆਇ 3: ਦੋ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਹਾਦਸਾ ਜਾਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼?
3.1 ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕ
ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਰੇਲ ਹਾਦਸੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲਦਿਆਂ ਹੀ ਸਿੱਖ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਬੇਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
3.2 ਰਾਜਕੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸੰਦਰਭ
ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਜਕੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ “ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਲੰਮੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਲਾਪਤਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਫਾਂਸੀਆਂ” ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
“ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ।
ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਸਟੇਟ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ 34 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਸਟੇਟ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਤਰਕਪੂਰਨ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।
3.3 ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਜਾਂਚ ‘ਤੇ ਚੁੱਪੀ
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਟੱਕਰ ਜਾਂ ਹਾਦਸੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਜਾਂਚ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ 7 ਅਕਤੂਬਰ 1982 ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ “ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਲੈਵਲ-ਕਰਾਸਿੰਗ ਹਾਦਸੇ” ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਉਪਲਬਧ ਖੋਜ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਵਾਲ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਜਾਂਚ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੇਰਵਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 34 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਦੀ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪੱਧਰੀ ਜਨਤਕ ਜਾਂਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਆਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਣਹੋਂਦ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਟੇਟ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪੈਟਰਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ “ਜਾਂਚ ਦੀ ਚੁੱਪੀ” ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ ਪਰਦਾਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ।
ਅਧਿਆਇ 4: ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ
4.1 ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਅੰਦਰ ਧੜੇਬੰਦੀ
Dharam Yudh Morcha ਬਾਹਰੋਂ ਭਾਵੇਂ ਇਕਜੁੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਗਠਜੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਵਰਗੇ ਰਵਾਇਤੀ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਧੜੇ ਮੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੀ।
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਗੱਲਬਾਤ, ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਸਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਕਾਰਨ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
4.2 ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੀ ਧਾਰਨਾ
ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਖਰੇਵੇਂ ਕਾਰਨ “ਧੋਖੇ” ਜਾਂ “ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ” ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗਰਮਖਿਆਲੀ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਕਿਤੇ ਬੰਦ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਨਾ ਕਰ ਲੈਣ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਕੇ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੜਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ।
ਗਰਮਖਿਆਲੀ ਧਿਰਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਲਈ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਘਟਨਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਬਣ ਗਈ। ਇਸਨੇ ਮੱਧ-ਮਾਰਗੀ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ।
ਅਧਿਆਇ 5: ਵਿਰਾਸਤ, ਯਾਦ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ
5.1 ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ
ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾਨਾਂ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੇ 32 ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ, ਕੌਮ ਅਤੇ ਹੱਕ-ਸੱਚ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਐਲਾਨਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਆਨ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ “ਹਾਦਸੇ” ਵਾਲੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਾਜ਼ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੁਚੇਤ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ 32 ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਕਤਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣੀ।
5.2 ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਸਥਾਨ: ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟੱਕਰ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹੀਦੀ ਫਾਟਕ
ਇਸ ਦਰਦਨਾਕ ਸਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ, ਸਰਹਾਲੀ ਰੋਡ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਖੇ, ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ “ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟੱਕਰ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹੀਦੀ ਫਾਟਕ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਸਗੋਂ 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ।
ਹਰ ਸਾਲ ਇਸੇ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਰਾਗੀ ਜਥਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਾਣੋਚਾਹਲ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸਮਾਗਮ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਾਜ਼ਾ ਰਹੇ ।
5.3 ਸਿੱਖ ਚੇਤਨਾ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
Tarn Taran Tragedy ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ 34 ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। Tarn Taran Tragedy ਘਟਨਾ ਨੇ, 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖ ਚੇਤਨਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਸਾਕਾ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਹਿੰਸਕ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਬਲ ਦਿੱਤਾ।
Tarn Taran Tragedy ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਸਾਕਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ, ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦੁਖਾਂਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ “ਸਾਕਾ” ਬਣ ਗਿਆ – ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਂਡ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੌਮ ਨੇ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਾ (Tarn Taran Tragedy ) ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਨਿਆਂ, ਹੱਕ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ
11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦਾ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਰੇਲ ਹਾਦਸਾ (Tarn Taran Tragedy ) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਆਵਾਜਾਈ ਦੁਰਘਟਨਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕੇ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ, ਰਾਜਕੀ ਦਮਨ ਦੇ ਲੰਮੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਸਿਆਸੀ ਮਤਭੇਦਾਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ‘ਤੇ ਵਾਪਰੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ 34 ਕੀਮਤੀ ਜਾਨਾਂ ਲਈਆਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੱਥ ਦੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ। ਇੱਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਜਾਂਚ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਸੱਚਾਈ ਅੱਜ ਵੀ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਂਚ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ 34 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕੀਮਤ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁਲਾਇਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖੇ ਸਬਕ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਵੱਲ ਸੇਧ ਦੇ ਸਕਣ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਜੀ… Baba Jang Singh (1937-1982): A Tragic Ultimate Sacrifice
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
- ਸਵਾਲ: 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਨੂੰ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ?
- ਜਵਾਬ: 11 ਸਤੰਬਰ 1982 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ (Dharam Yudh Morcha) ਤਹਿਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੀ ਇੱਕ ਬੱਸ ਦੀ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਹੋ ਗਈ।
- ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ 32 ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਅਤੇ 2 ਪੁਲਿਸ ਗਾਰਡਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 21 ਹੋਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਾਦਸਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਸਵਾਲ: ਇਹ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁਨ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ?
- ਜਵਾਬ: ਇਹ ਕਾਰਕੁਨ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ 4 ਅਗਸਤ 1982 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ’ ਦੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਸਨ।
- ਇਹ Dharam Yudh Morcha ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਵਾਪਸੀ, ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਿਵਲ ਨਾ-ਫ਼ਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਰਕੁਨ ਇਸੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
- ਸਵਾਲ: ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- ਜਵਾਬ: ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਮੰਨਣ ਪਿੱਛੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ।
- ਇਸ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਾਦਸਾ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
- ਸਵਾਲ: “ਸ਼ਹੀਦ” ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
- ਜਵਾਬ: ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ, “ਸ਼ਹੀਦ” ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ, ਕੌਮ ਜਾਂ ਹੱਕ-ਸੱਚ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ 32 ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਇੱਕ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੈ।
- ਸਵਾਲ: ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- ਜਵਾਬ: ਇਸ ਸਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ, ਸਰਹਾਲੀ ਰੋਡ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਖੇ “ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟੱਕਰ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹੀਦੀ ਫਾਟਕ” ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 11 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਇਹ ਸਮਾਗਮ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਾ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#TarnTaran1982 #SikhHistory #DharamYudhMorcha #ShaheediSaka #PunjabHistory #HumanRights #NeverForget1982
1 thought on “Tarn Taran Tragedy : The 34 Martyrs of 11 September 1982”