ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ…
ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਦਾਸਤਾਨ। ਜਾਣੋ ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਾਰੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਸੂਹੀ ॥
ਜੋ ਦਿਨ ਆਵਹਿ ਸੋ ਦਿਨ ਜਾਹੀ ॥
ਕਰਨਾ ਕੂਚੁ ਰਹਨੁ ਥਿਰੁ ਨਾਹੀ ॥
ਸੰਗੁ ਚਲਤ ਹੈ ਹਮ ਭੀ ਚਲਨਾ ॥
ਦੂਰਿ ਗਵਨੁ ਸਿਰ ਊਪਰਿ ਮਰਨਾ ॥੧॥
(ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਗ 793)
ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਲੇਖ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਾਪਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਕਟ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਤਰ, ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਪਲਬਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਭਾਗ 1: ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਸ਼ਾਂਤ ਦਹਾਕਾ: ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ
1980ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
1.1: ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੇਚੈਨੀ (1970 ਦਾ ਦਹਾਕਾ – 1982)
1966 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Sikh ਭਾਈਚਾਰਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਜੋ Sikh ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਸੀ, ਨੇ 1967 ਅਤੇ 1977 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿਆਸੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।
ਇਸੇ ਸਿਆਸੀ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ‘ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ’ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਵਰਗੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਮੁੱਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਚਾਲੇ ਤਣਾਅ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ।
ਇਸੇ ਸਮੇਂ, ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੌਲਤ ਦੀ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨੀ ਵਿੱਚ, ਆਰਥਿਕ ਬੇਚੈਨੀ ਵਧੀ। ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਰਾਹੀਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਮ ਦਾ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੀ ਜੋ Sikh ਪਛਾਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਇਸ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ Sikh-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਝੜਪ ਵਿੱਚ 13 Sikh ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
1.2: ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਉਭਾਰ
1980 ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1982 ਵਿੱਚ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਹੀ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਅਤੇ Sikh ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ Sikh ਕੌਮ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮੱਧਮ-ਮਾਰਗੀ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਸਾਰਥਕ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣਾ, ਨੇ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਸਰਕਾਰੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨੇ ਮੱਧਮ-ਮਾਰਗੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਬੇਲਿਹਾਕ ਰੁਖ਼ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਿੱਤੀ। 1983 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਮਰਥਕਾਂ ਸਮੇਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਗਈ।
ਭਾਗ 2: ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ: ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ
Amarjit Singh Salabatpur ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਬਦਲ ਲਿਆ।
2.1: ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ
ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਦਾ ਜਨਮ 10 ਜੁਲਾਈ 1961 ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ ਰੂਪਨਗਰ) ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਲਾਬਤਪੁਰ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰਦੇਵ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਹੁਤ ਨਿਮਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹਾਈਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਿਆਨੀ ਦਾ ਕੋਰਸ ਵੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ Sikh ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਨੂੰ ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਯੋਧਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿੰਡ ਹੰਸ ਕਲਾਂ, ਜਗਰਾਉਂ ਦੇ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਜਾਂ ਖੇਮਕਰਨ ਦੇ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ।
ਇਹ ਲੇਖ ਸਿਰਫ਼ ਸਲਾਬਤਪੁਰ ਦੇ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਦੇ ਪੀੜਤ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ 1091 ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹੈ।
2.2: ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਬੰਧ
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਹਮਦਰਦ ਸਨ। ਉਹ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਦਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਜਥਾ ਰੋਪੜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਇਹ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਜ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਦਮ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਮਦਰਦਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨੈੱਟਵਰਕ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਟਿਕਾਣੇ, ਭੋਜਨ, ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਲਹਿਰ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 1987 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਇਸੇ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਰਾਧਿਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਭਾਗ 3: ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਜੂਨ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ‘ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਜਾਂ ‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈਆਂ।
3.1: ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ‘ਤੇ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਨਾਂ ਹੇਠ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਅਸਥਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ Sikh ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਮਾਰੇ ਗਏ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੂਰੀ Sikh ਕੌਮ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ Sikh ਧਰਮ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਲਈ ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਸਦਮਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ “ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ” ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ।
ਇਹ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਹੱਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਫਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।
3.2: ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ
ਜੂਨ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਈ ਹਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਭਾਉਵਾਲ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਘਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਹਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਭਾਉਵਾਲ, ਭਾਈ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ, ਭਾਈ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖੇੜੀ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ, ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ, ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੰਨੀ, ਭਾਈ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਭੱਕੂ ਮਾਜਰਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਤੇਜਪਾਲ ਸਿੰਘ ਭੱਕੂ ਵਰਗੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿੜ ਰੁਖ਼ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਭਾਗ 4: ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਦੌਰ
1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਤੇ Punjab Police ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
4.1: ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟੈਰੋਰਿਸਟ ਐਂਡ ਡਿਸਰਪਟਿਵ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ (ਪ੍ਰੀਵੈਨਸ਼ਨ) ਐਕਟ (TADA) ਅਤੇ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ) ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼ ਐਕਟ (AFSPA) ਸਨ । ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ਦੇ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ, ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ।
AFSPA ਦੀ ਧਾਰਾ 4 ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਦਕਿ ਧਾਰਾ 7 ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਛੋਟ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। TADA ਦੇ ਤਹਿਤ, ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕੀ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਦੋਸ਼ ਪੱਤਰ ਦਾਖਲ ਕੀਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤਸ਼ੱਦਦ ਰਾਹੀਂ ਲਏ ਗਏ ਹੋਣ।
ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਆਮ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਬਣਾ ਕੇ, ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ “ਦੰਡ-ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ” (culture of impunity) ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਦਰੋਹ-ਦਮਨ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾਗਤ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੋਟ ਮਿਲ ਸਕੇ।
4.2: ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦਾ ਦੌਰ
ਇਸ ਦੰਡ-ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, Punjab Police ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ” (extrajudicial executions) ਅਤੇ “ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ” (enforced disappearances) ਕਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।
“ਅਣਗਿਣਤ ਮਾਵਾਂ, ਅਣਗਿਣਤ ਭੈਣਾਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ [ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ‘ਲਾਪਤਾ’ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ]। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘[ਜੇ] ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ [ਪੁਲਿਸ] ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਵੇਗੀ।'”
— ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਹਿਰਾਸਤ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਣਾਉਟੀ “ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ” ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦੇਣ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
ਭਾਗ 5: ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ: ਦੋ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ।
5.1: ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਦੋਸ਼
ਸਰਗਰਮ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ Punjab Police ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 8 ਜੂਨ 1987 ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਦਾ ਡਾਟਾਬੇਸ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ 20-25 ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਿਰਾਸਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
5.2: ਅੰਤਿਮ ਦਿਨ: ਅਗਵਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ
ਪਰਿਵਾਰਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 16 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 11:15 ਵਜੇ, ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਬੱਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ 15 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ “ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ” ਕਰਨ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।
5.3: ਸ਼ਹਾਦਤ: ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਨਾਮ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ
ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ:
ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ (ਪੁਲਿਸ ਪੱਖ):
ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 6 ਦਸੰਬਰ 1991 ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ’ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਖ਼ਬਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ, ਇਹ ਸੀ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ Amarjit Singh Salabatpur ਨੂੰ ਘਨੌਰ ਥਾਣੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਸਿਆਲੂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਇੱਕ “ਭਿਆਨਕ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਅੱਤਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ:
ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ 16 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਹੋਈ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (extrajudicial execution) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਜਾਂਚਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਕੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮਨਘੜਤ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀ ਗਈ 9। ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਲੂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਸੀ, ਪਰ ਪਟਿਆਲਾ ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਉਹ ਬਿਆਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ।
ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿਚਲਾ 15 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਾ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਬੂਤ ਹੈ। 16 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨ ਦੇ ਉਸ ਪੈਟਰਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਹ 15 ਦਿਨ ਕਿੱਥੇ ਸਨ, ਜੋ ਹਿਰਾਸਤੀ ਕਤਲ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
5.4: ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਤਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਂਚ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ 5:
- ਸੰਤ ਕੁਮਾਰ (ਇੰਸਪੈਕਟਰ, ਸੀ.ਆਈ.ਏ. ਸਟਾਫ਼ ਪਟਿਆਲਾ)
- ਸੁਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ (ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ., ਪਟਿਆਲਾ)
- ਜਸਵਿੰਦਰ ਕੂਨਰ (ਐਸ.ਪੀ. (ਡੀ), ਪਟਿਆਲਾ)
- ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਰਮਾ (ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ., ਪਟਿਆਲਾ)
- ਡੀ. ਆਰ. ਭੱਟੀ (ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ., ਪਟਿਆਲਾ)
ਇਹਨਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ (ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ.) ਤੱਕ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ ਕੁਝ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਜਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਹੋਣ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਭਾਗ 6: ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ: ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
| ਮਿਤੀ (Date) | ਘਟਨਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਸਰੋਤ (Description and Source) |
| 10 ਜੁਲਾਈ 1961 | ਜਨਮ (Birth) | ਪਿੰਡ ਸਲਾਬਤਪੁਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰਦੇਵ ਕੌਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। |
| 1970s ਦੇ ਅਖੀਰ | Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ (Sympathy with Sikh Struggle) | ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। |
| ਜੂਨ 1984 | ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (Operation Blue Star) | ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਰੋਹ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। |
| 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ | ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ (Joining Babbar Khalsa) | ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰਥਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। |
| 8 ਜੂਨ 1987 | ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ (First Arrest) | Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| 16 ਅਕਤੂਬਰ 1991 | ਆਖ਼ਰੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ/ਅਗਵਾ (Final Arrest/Abduction) | ਸਵੇਰੇ 11:15 ਵਜੇ ਪਟਿਆਲਾ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ‘ਤੇ Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| 16 ਅਕਤੂਬਰ – 30 ਅਕਤੂਬਰ 1991 | ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ (Illegal Detention) | ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੁਪਤ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। |
| 31 ਅਕਤੂਬਰ 1991 | ਸ਼ਹਾਦਤ (Martyrdom) | ਪੁਲਿਸ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪਿੰਡ ਸਿਆਲੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੱਸਿਆ, ਜਦਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ (Extrajudicial Execution) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। |
ਭਾਗ 7: ਸਿੱਟਾ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਤਲਾਸ਼ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ।
7.1: ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਯਾਦ
ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਨੂੰ ਇੱਕ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਖਾੜਕੂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
7.2: ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਤਲਾਸ਼
ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੰਡ-ਮੁਕਤੀ (impunity) ਦੀ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਹੈ। ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਮਲਾ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਉਸ ਵਿਆਪਕ ਅਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਵਰਗੇ ਅਣਗਿਣਤ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸੱਚ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੀਆ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦਰਦਨਾਕ ਪਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਿੱਲਾ… Amarjeet Singh Billa’s Tragic Secret at 26 (1967-1993)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ?
- ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur (1961-1991) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਲਾਬਤਪੁਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ। ਉਹ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ Sikh ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
- ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
2. ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?
- ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਸਿਆਲੂ ਵਿੱਚ Punjab Police ਨਾਲ ਹੋਏ ਇੱਕ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
- ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਵਰਗੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 16 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ/ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 15 ਦਿਨ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (extrajudicial execution) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਸਬੰਧ ਹੈ?
- “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕਥਿਤ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤਨੂੰ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੇਸ ਇਸੇ ਪੈਟਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਵਿੱਚ 15 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਫਰਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਨ।
4. ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਨੇ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖੁਲਾਸੇ ਕੀਤੇ ਹਨ?
- ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf), ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨੇ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੇਸ ਨੂੰ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 16 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ‘
- ਇਨਸਾਫ਼’ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹਨ।
5. ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ Amarjit Singh Salabatpur ਨੂੰ ਇੱਕ “ਸ਼ਹੀਦ” ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਲੰਬਿਤ ਲੜਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#AmarjitSinghSalabatpur #SikhHistory #PunjabInsurgency #HumanRights #ExtrajudicialExecution #Ensaaf #NeverForget1984
