ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ…
ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਗਈ। ਜਾਣੋ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ 13ਵੇਂ ਜਥੇਦਾਰ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਤ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੱਚਾਈ।
ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ: 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਤਰ
“ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ ॥ ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ ॥”
— ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਗ 1412)
(ਭਾਵ: ਜੇ ਤੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈਂ, ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੇਰੀ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਆ।)
1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਦੇਖਿਆ ਜਿਸਨੇ ਇਸਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬਣਤਰ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡੇ। ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹਿਸ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਮ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਿਹੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ।
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਕਟ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ, ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਇਹ ਲੇਖ ਉਪਲਬਧ ਸਰੋਤਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਵਾਦਤ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਉਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਸਮਝ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਿਹੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦਾ ਜਨਮ 1958 ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਪੱਟੀ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਜੌੜਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਜਥੇਦਾਰ ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਪਾਲ ਕੌਰ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਭੈਣਾਂ ਸਨ—ਬੀਬੀ ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਵੀਰ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਨਿਰਵੈਰ ਕੌਰ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ।
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਨੇ ਕੋਈ ਰਸਮੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਬਾਬਾ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਸੁਰਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬਾਬਾ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨਿਹੰਗ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਿੱਖਿਆ (ਸੰਥਿਆ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ, ਸ੍ਰੀ ਸਰਬਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿਖਲਾਈ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ (Saint-Soldier) ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾਈ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਪਿਛੋਕੜ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼ਸਤਰ ਚੁੱਕਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਰਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਇੱਕ ਯੋਧਾ-ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ।
| ਸਾਲ (Year) | ਘਟਨਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ (Description) | ਸਰੋਤ (Source Reference) |
| 1958 | ਜਨਮ (Birth) | ਪਿੰਡ ਜੌੜਾ, ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਾਲ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ। | |
| 1984 (ਜੂਨ) | ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ | ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆ; ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਵਧਿਆ। | |
| 1986 (26 ਜਨਵਰੀ) | ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ | ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਥ ‘ਚੋਂ ਛੇਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਥੇਦਾਰੀ ਮਿਲੀ। | |
| 1986 (ਹੋਲਾ ਮਹੱਲਾ) | ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ | ਨਾਂਦੇੜ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਾਹਨਾ ਨੰਗ) ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ। | |
| 1990 (ਅਣਮਿੱਥੀ ਮਿਤੀ) | ਸ਼ਹਾਦਤ (Martyrdom) | ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ। |
1984 ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ 40 ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਮਲਾ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ “ਕੁਚਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼” ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ 14ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਵੀ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਭਾਈ Amrik Singh Jaura, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ “ਜੁਝਾਰੂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ” ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ।
ਇਹ ਲਹਿਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਖਾੜਕੂ ਸੰਘਰਸ਼’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਖਾੜਕੂ’ ਜਾਂ ‘ਸਿੰਘ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ।
ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੀ ਜਥੇਦਾਰੀ: ਇੱਕ ਪੰਥਕ ਫੈਸਲਾ
1984 ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਬੁੱਢਾ ਦਲ, ਵੀ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਨੇ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਵਾਦ
ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਤਕਾਲੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਇਸਦੀ ਮੁੜ-ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ (BSF ਅਤੇ CRPF) ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇਸ ‘ਕਾਰ ਸੇਵਾ’ ਦਾ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ Sikh ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (AISSF) ਵੱਲੋਂ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਘੁਸਪੈਠ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਥਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਜਿਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ (26 ਜਨਵਰੀ 1986) ਅਤੇ ਜਥੇਦਾਰੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ
ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਪੰਥਕ ਰੋਹ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ, 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਅਤੇ Sikh ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ (ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਇਕੱਠ) ਬੁਲਾਇਆ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ, ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਸੇ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ, ਖਾਲੀ ਹੋਈ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੀ ਜਥੇਦਾਰੀ ਲਈ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਬਾ ਠਾਕੁਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਲਿਆ ਗਿਆ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਦਮ ਸੀ।
ਇਸ ਨਾਲ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਵਰਗੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਨਿਹੰਗ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸਰਕਾਰ-ਪੱਖੀ ਧੜੇ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਨਿਹੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਅਤੇ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਇਸ ਨਵੇਂ ਗਠਜੋੜ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬਣ ਗਏ।
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ
ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਾਹਨਾ ਨੰਗ) ਦਾ ਕਤਲ: ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਦਲ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਗੂ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਕਾਹਨਾ ਨੰਗ” ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਿਤ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਹੈ। ਕਈ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਇੱਕ ਝੜਪ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਖਾੜਕੂ ਯੋਧੇ ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸਕੀਰਾ ਨੇ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਕੀਰਾ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਸਤਾਰ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਪਮਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1986 ਵਿੱਚ ਹੋਲੇ-ਮਹੱਲੇ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਨਾਂਦੇੜ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura, ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸਕੀਰਾ, ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਖੁਦ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਖੁਦ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Khalistan Commando Force (KCF) ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨਿੱਘੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੰਧ ਸਨ। ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨੋਚਾਹਲ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੰਡਾਲਾ ਵਰਗੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਥੇਦਾਰੀ ਹੇਠ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
ਸ਼ਹਾਦਤ: ਇੱਕ ਅਣਸੁਲਝੀ ਗੁੱਥੀ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦਾਅਵੇ
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਓਨੇ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਯੁੱਧ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ।
ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ‘ਬਲੈਕ ਕੈਟਸ’ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਦੋਸ਼
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਦੋ ਅਣਪਛਾਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾਵਰ Punjab Police ਦੇ ਗੁਪਤ ਦਸਤੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਬਲੈਕ ਕੈਟਸ’ (Black Cats) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ Punjab Police ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ, ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ। ‘ਬਲੈਕ ਕੈਟਸ’ ਅਜਿਹੇ ਗੁਪਤ ਦਸਤੇ ਸਨ ਜੋ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ, ਭਾਈ ਜੌੜਾ ਵਰਗੇ ਉੱਚ-ਪੱਧਰੀ ਆਗੂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਵ ਸੀ।
ਖਾੜਕੂ ਧੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇ
ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਝ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 1990 ਵਿੱਚ Amrik Singh Jaura ਨੂੰ KLF ਨੇ ਖੁਦ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਜੌੜਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸਕੀਰਾ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜਿਆਂ, ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਿਰੋਧੀ ਦਾਅਵੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਝੂਠ, ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਿਚਕਾਰਲੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਮਿਟ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਘੁਸਪੈਠ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਧਦੀ ਆਪਸੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਅਸਲ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਅਸਲ ਸੱਚਾਈ ਅੱਜ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਧੁੰਦਲਕੇ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
- ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ: ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (Human Rights Watch), ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (Amnesty International) ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ (Ensaaf) ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ
Punjab Policeਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। - ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਾਵਾਰਸ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾੜ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ “ਗਾਇਬ” ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
- ਤਸ਼ੱਦਦ: ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਕਾਨੂੰਨੀ ਛੋਟ: ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (ਰੋਕਥਾਮ) ਐਕਟ (TADA) ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (NSA) ਵਰਗੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸਾ, ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਤੁਰ ਪਏ। ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਵਿਰਾਸਤ: ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ, ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ?
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਇੱਕ ਧਰਮ ਯੋਧਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਜ਼ਾਲਮ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ‘ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ’ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਜੀਵਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਬਣਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੇ ਕਤਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਤਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦਾਅਵੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ KLF ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ—ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਸਾ, ਦਮਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਿਹੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ
ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦਾ ਜੀਵਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਨਿਹੰਗ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਵਜੋਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਧਿਆਏ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ, ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਰੋਧ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹਿਸ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਰਦਾਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ, ਸੱਚਾਈਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਪਰ ਸੱਚ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਦਾ ਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦਰਦਨਾਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਬਾ… Bhai Ajit Singh Baba (1957-1991)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
- ਭਾਈ Amrik Singh Jaura (ਜਨਮ 1958) ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਸਨ ਜੋ 1984 ਦੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬਾਬਾ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨਿਹੰਗ ਦਲ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ।
2. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ?
- 1984 ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੁੜ-ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ, ਜਿਸਦਾ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਹੋਏ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਥ ‘ਚੋਂ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦਾ ਨਵਾਂ ਜਥੇਦਾਰ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ।
3. ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਾਹਨਾ ਨੰਗ) ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
- ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ Amrik Singh Jaura ‘ਤੇ 1986 ਵਿੱਚ ਨਾਂਦੇੜ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਿਹੰਗ ਆਗੂ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰ-ਪੱਖੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਕੁਝ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ।
4. ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਾਅਵੇ ਕੀ ਹਨ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਦਾਅਵੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਦਾਅਵਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Punjab Police ਦੇ ਗੁਪਤ ਦਸਤਿਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਬਲੈਕ ਕੈਟਸ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਦਾਅਵਾ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ KLF ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜੇ ਕਾਰਨ ਮਾਰਿਆ ਸੀ।
5. ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ। ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ” ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੌੜਾ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#AmrikSinghJaura #SikhHistory #Punjab1984 #NihangSingh #KhalistanMovement #HumanRightsPunjab #BudhaDal
