ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ…
ਉਸ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ 90 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1 ਸਾਲ ਦੇ ਮਾਸੂਮ ਤੱਕ, ਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ? Bhai Ajit Singh And Family ਪੜ੍ਹੋ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ ਦੇ 9 ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਦਿਲ-ਕੰਬਾਊ ਦਾਸਤਾਨ।
ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭੂਮਿਕਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਦੁਖਾਂਤ
ਸਭ ਤੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਮਰ ਜਾਣਾ,
ਸਭ ਤੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਉਹ ਘੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,
ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁੱਟ ‘ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੋਈ ਵੀ,
ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
– ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ 1980ਵਿਆਂ ਅਤੇ 1990ਵਿਆਂ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿਆਸੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਕਸਰ ਡਰ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ Sikh ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਮੌਤ।
ਇਹ ਲੇਖ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਵੁਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਯਤਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਤੱਥਾਂ, ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਇਕੱਲੀ-ਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸੱਚ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲ ਸਕੇ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਦਮਨ ਦਾ ਦੌਰ (1984-1994)
Bhai Ajit Singh ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ।
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ
1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Punjab Police ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਕਈ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੀਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ, ਹਮਦਰਦਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਅੱਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (ਰੋਕਥਾਮ) ਐਕਟ’ (TADA) ਸਭ ਤੋਂ ਬਦਨਾਮ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕੀਤਾ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ
ਇਸ ਦੌਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ” (extrajudicial killings) ਅਤੇ “ਜਬਰੀ ਲਾਪਤਾ” (enforced disappearances) ਦੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ (PHRO) ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪੈਟਰਨ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੁੰਨਸਾਨ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਮਾਰ ਕੇ “ਮੁਕਾਬਲਾ” ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ “ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ” (impunity) ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਦੋਸ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ। ਇਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ Bhai Ajit Singh ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ।
Bhai Ajit Singh: ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ, ਇੱਕ ਪਿੰਡ, ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤ
Bhai Ajit Singh ਕੋਈ ਵੱਡੇ ਕੱਦ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂ ਕਮਾਂਡਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਉਲਝ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਪਿੰਡ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ
ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪਿੰਡ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ, ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ। 1990ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ। Bhai Ajit Singh ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਇਨਸਾਨ ਸਨ।
ਕਈ ਸਥਾਨਕ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ Bhai Ajit Singh, Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਲੋੜਵੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਛਕਾਉਣਾ ਜਾਂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਦੇਣੀ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ “ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇਣ” ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਅਕਸਰ ਭਿਆਨਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹੋ ਹਮਦਰਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਘਾਤਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।
ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ: ਇੱਕ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਅਣਗੌਲੇ ਚਿਹਰੇ
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ Bhai Ajit Singh ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ: ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ।
- ਬੀਬੀ ਗੁਰਮੀਤ ਕੌਰ: ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ, ਜੋ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਇੱਕ ਆਮ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ ਸਨ।
- ਬੀਬੀ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 80 ਸਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਬੱਚੀ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ: ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ 4 ਸਾਲ ਦੀ ਮਾਸੂਮ ਧੀ, ਜਿਸਨੇ ਅਜੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
- ਬੱਚਾ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ: ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ 2 ਸਾਲ ਦਾ ਮਾਸੂਮ ਪੁੱਤਰ, ਜੋ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ।
ਇੱਕ 80 ਸਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦੇ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਤਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ—ਅਤੀਤ (ਦਾਦੀ), ਵਰਤਮਾਨ (ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ) ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ (ਬੱਚੇ)—ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਘਟਨਾ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ।
12 ਫਰਵਰੀ 1993: ਉਸ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ
12 ਫਰਵਰੀ 1993 ਦੀ ਰਾਤ ਪਿੰਡ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ ਅਤੇ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਸ ਰਾਤ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ: ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਬਿਰਤਾਂਤ।
ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਉਪਲਬਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, ਉਸ ਰਾਤ ਦੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਣੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।
| ਸਮਾਂ / ਮਿਤੀ (Time / Date) | ਘਟਨਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ (Description of Event) | ਸਰੋਤ / ਹਵਾਲਾ (Source / Attribution) |
| 12 ਫਰਵਰੀ 1993, ਸ਼ਾਮ | Punjab Police ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰ ਲਈ ਗਈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। | ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ |
| 12 ਫਰਵਰੀ 1993, ਦੇਰ ਰਾਤ | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਤ ਭਰ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। | ਸਥਾਨਕ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ |
| 13 ਫਰਵਰੀ 1993, ਸਵੇਰ | Punjab Police ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਭਿਆਨਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। | ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅਖਬਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ |
| 13 ਫਰਵਰੀ 1993, ਦੁਪਹਿਰ | ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਪੰਜਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਵਾਰਿਸ” ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। | ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ |
ਇਹ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਉਸ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕਦਮ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਪੂਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਨੀਅਤ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ।
ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਅਣਸੁਣੀ ਆਵਾਜ਼
ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਰੰਗ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸੱਚ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਕਸਰ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਡਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਣਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਵਸਨੀਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਸਵੇਰੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਤਰਫਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸੀ। ਇੱਕ 80 ਸਾਲ ਦੀ ਬੇਬੇ ਅਤੇ ਦੋ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ?”
ਇਹ ਬਿਆਨ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਖਾਸ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇਕਰ ਇਹ ਇੱਕ ਅਸਲੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚੱਲੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਆਉਂਦੀ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਯੋਜਨਾ ਤਹਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲੇਆਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਦੋ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਬਨਾਮ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਦੋਵਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ—Punjab Police ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਪੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ—ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ-ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਫਰਕ ਕਿਉਂ ਹੈ।
Punjab Police ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਪੱਖ
ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, Punjab Police ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਦੱਸਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੁਲਿਸ ਬਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ:
- Bhai Ajit Singh ਇੱਕ “ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ” ਸੀ ਜੋ ਕਈ ਸੰਗੀਨ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ।
- ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
- ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
- ਕਈ ਘੰਟੇ ਚੱਲੇ “ਭਿਆਨਕ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Bhai Ajit Singh ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਮਾਰੇ ਗਏ।
- ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਬਰਾਮਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਕੀਤਾ।
ਪੁਲਿਸ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਫਲ “ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਸਵਾਲ
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂਚਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਝੋਲਾਂ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
- “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦੀ ਥਿਊਰੀ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ: ਜਾਂਚਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਇੱਕ “ਭਿਆਨਕ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਸੀ ਜੋ ਕਈ ਘੰਟੇ ਚੱਲਿਆ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ
Punjab Policeਜਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਜਵਾਨ ਜ਼ਖਮੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ? ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪੰਜ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਵੀ ਖਰੋਚ ਨਾ ਆਉਣਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਇੱਕ-ਤਰਫਾ ਹੋਣ ਵੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। - ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਉਮਰ: ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਹਿਲੂ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਇੱਕ 80 ਸਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ, ਇੱਕ 4 ਸਾਲ ਦੀ ਬੱਚੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 2 ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ “ਮੁਕਾਬਲਾ” ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ “ਕਤਲੇਆਮ” ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ ਦਾ ਮਕਸਦ: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਲਾਵਾਰਿਸ” ਕਹਿ ਕੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ
Punjab Policeਦੀ ਇੱਕ ਸਟੈਂਡਰਡ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (SOP) ਸੀ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੋਲੀਆਂ ਕਿੰਨੀ ਨੇੜਿਓਂ ਮਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਤਸ਼ੱਦਦ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਦ-ਬੁਰਦ ਕਰਕੇ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਿਆਂਇਕ ਜਾਂਚ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। - ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ: ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਝੂਠਾ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਿਤ ਹਮਦਰਦੀਆਂ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਤਲਾਸ਼
ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਖਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮੀਦ ਇਨਸਾਫ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਇੱਕ ਦੂਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ। Bhai Ajit Singh ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।
ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ (FIR) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਡਰ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰਾਹ ਬਹੁਤ ਸੀਮਤ ਸਨ।
ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਚੁੱਕਿਆ, ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ (NHRC) ਅਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਸਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ। ਪਰ Bhai Ajit Singh ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਰਗੇ ਖਾਸ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਇਹ ਅਣਹੋਂਦ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਟੇਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, Bhai Ajit Singh and his family ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸਨੂੰ “ਸਮੂਹਿਕ ਸਜ਼ਾ” (collective punishment) ਦੀ ਨੀਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੀਤੀ ਤਹਿਤ, ਸਿਰਫ਼ ਖਾੜਕੂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ, ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ ਸਟੇਟ ਅਤੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਅਸਰ ਅੱਜ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਟੇਟ ਬੇਲਗਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਿੰਨੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ: ਕੌਮ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅਮਰ
ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਨੇ Bhai Ajit Singh ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਸਟੇਟ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ, ਕੌਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ।
‘ਸ਼ਹੀਦ ਪਰਿਵਾਰ’ ਦਾ ਸਨਮਾਨ
Sikh ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ “ਸ਼ਹਾਦਤ” ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਧਰਮ, ਹੱਕ ਅਤੇ ਸੱਚ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਤਹਿਤ, ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ Bhai Ajit Singh ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਲੇਬਲ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਖੁਦ ਲਿਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ।
ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇਣ ਦੀ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਟੇਟ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਟੇਟ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖਲਨਾਇਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਨਾਇਕ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ “ਸ਼ਹੀਦ ਪਰਿਵਾਰ” ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ।
ਸਮਕਾਲੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰ
ਅੱਜ ਦੇ ਡਿਜੀਟਲ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। 1984tribute.com ਵਰਗੀਆਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਫਰਵਰੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ, ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ Sikh ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਸਮਾਗਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। Bhai Ajit Singh ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਮਿਟਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਬਕ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ
ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਦਿਲ-ਕੰਬਾਊ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਟੇਟ ਦੀ ਬੇਲਗਾਮ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ Punjab Police ਦਾ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ 80 ਸਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਚਿੜਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੱਥ, ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਅੱਜ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਕੋਈ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਕੋਈ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਕੇਸ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਭਰਦੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।
ਪਰ ਇਸ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਆਸ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਆਸ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਉਸ ਅਦੁੱਤੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖ ਕੇ, ਭਾਈਚਾਰਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਇਹ ਸਬਕ ਵੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣੀ ਅਤੇ ਸੱਚ ਲਈ ਖੜ੍ਹਨਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ Sikh ਕੌਮ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਹੱਕ-ਸੱਚ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਕੇ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਲਾਬਤਪੁਰ… Bhai Amarjit Singh Salabatpur (1961-91): Unveiling a Tragic Story
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਕੀ ਸੀ?
- ਇਹ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ 12-13 ਫਰਵਰੀ 1993 ਦੀ ਦਰਮਿਆਨੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਿੱਲੀ ਬੋਦਲਾਂ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਗੁਰਮੀਤ ਕੌਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 80 ਸਾਲਾ ਮਾਤਾ ਬੀਬੀ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ, 4 ਸਾਲਾ ਧੀ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ 2 ਸਾਲਾ ਪੁੱਤਰ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
2. Punjab Police ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ?
- Punjab Police ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਭਿਆਨਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ “ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ” ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੇ ਗਏ।
3. ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦੇ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਿਉਂ ਚੁੱਕੇ?
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਹਿਲਾ, ਪੀੜਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 80 ਸਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਅਤੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ (ਉਮਰ 4 ਅਤੇ 2 ਸਾਲ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ। ਦੂਜਾ, ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚੱਲੇ ਇਸ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੀਜਾ, ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ “ਲਾਵਾਰਿਸ” ਕਹਿ ਕੇ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।
4. ਕੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂਚ ਜਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ?
- ਨਹੀਂ, ਉਪਲਬਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨਿਰਪੱਖ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ੀ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੋਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਡਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਛੋਟ ਕਾਰਨ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਇਨਸਾਫ਼ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ।
5. Sikh ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ “ਸ਼ਹੀਦ” ਵਜੋਂ ਕਿਉਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ?
- Sikh ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਪੀੜਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੀਮਤ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਸ਼ਹੀਦ” ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣਾ, ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਦੇ ਲੇਬਲ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#BhaiAjitSingh #SikhHistory #Punjab1993 #HumanRights #StateViolence #NeverForget1984 #ShaheedParivar #Killi Bodla
