ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਜਾਨੋ Bhai Bota Singh ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਯਾਤਰਾ—ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਾਂਝ-ਸੇਵਾ, “ਨੂਰਦੀ ਨਾਕਾ” ‘ਤੇ ਟੈਕਸ ਐਲਾਨ, ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਤੇ ਅਟੁੱਟ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਆਖ਼ਰੀ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦੀ।
1. ਮੁਕੱਦਮਾ: ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਅਮਰ ਯਾਦ: Bhai Botta Singh
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨਾਲ ਰੌਸ਼ਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਦਾਨ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। Bhai Bota Singh ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਮੂਲ ਨਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਡਰਤਾ, ਧਰਮ-ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਡਟ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਲੇਖ ‘ਚ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਪੈਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਡੋਲ ਇਰਾਦੇ ਅਤੇ ਕਰਤੱਬਾਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਕ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੈ।
2. ਜਨਮ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਬਨਿਆਦ
Bhai Bota Singh ਦਾ ਜਨਮ 1700–1710 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਰਾਣਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੱਟ-ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਬੀਬੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਸੇਵਾ-ਭਾਵ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਸਕੂਲ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਉਹ ਗੁਰੂ-ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ, ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਧਰਮਕ ਆਸਥਾ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਸੇਵਾ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਬੀਜ ਰੋਂਦਾ।
3. ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਜਵਾਨੀ: ਗੁਰੂ-ਸੇਵਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ Bhai Bota Singh ਦੀ ਉਮਰ ਵਧੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ ਘਰੇਲੂ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਵੀ ਅਹਿੰਸਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਦੀਆ-ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ‘ਚ ਕੀਰਤਨ ਕਰਵਾਉਂਦਿਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ‘ਚ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਗੂੰਜ ਜਗਾਈ। ਅੱਜ ਵੀ ਪਿੰਡ ਭਰਾਣਾ ਦੇ ਬੁਜ਼ੁਰਗ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ Bhai Bota Singh ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ‘ਚ ਸੇਵਾ-ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀਮਾਨ ਦਇਆ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
4. 1730 ਦਾ ਯੁੱਗ: ਮੁਗਲ-ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਉਤਪੀੜਨ
1730 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਉਤਪੀੜਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਕੀਰਤਨਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਗੁਰੂਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਇਨਾਮ ਤੇ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ—ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਮਕਸਦ ਰਖਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਪਰ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਨਵੀਂ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ Bhai Bota Singh ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ Garja Singh ਨੇ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
5. ਚੋਣ ਅਤੇ ਤਾਣ: ਨਿੱਡਰਤਾ ਦੀ ਅਹਿਸਾਸ
ਇਕ ਦਿਨ ਦੋਹਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਉਹ ਗੱਲ ਸੁਣੀ:
“ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਮੁਕ ਗਏ—ਇਹ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖ ਹੋ ਸਕਦੇ?”
ਇਸ ਤਾਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸਮਝੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕਦੇ ਡਰੇਪੋਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ—ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਰ ਹਾਲਤ ‘ਚ ਖੜ੍ਹ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਹੀ ਨਿਰਭਯਤਾ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਕਦਮ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਗਈ।
6. ਨੂਰਦੀ ‘ਤੇ ਨਾਕਾ: ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਰਵਰਤਾ
ਤਰਨਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਨੂਰਦੀ (ਸਰਾਇ ਨੂਰੁਦਿਨ) ‘ਤੇ ਦਿੱਲੀ–ਲਾਹੌਰ ਜਰਨੈਲ ਸੜਕ ‘ਤੇ Bota Singh ਤੇ ਭਾਈ Garja Singh ਨੇ ਅਹਿੰਸਕ ਪਰੰਤੂ ਅਡੋਲ ਨਾਕਾ ਲਾਇਆ। ਹਰੇਕ ਆਵਾਜਾਈ ਵਾਹਨ ‘ਤੇ ਇਕ ਆਨਾ, ਹਰੇਕ ਖੋਤਾ ‘ਤੇ ਇਕ ਪੈਸਾ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲਿਆ—ਸਿਰਫ ਸੋਟੇ (ਕਿਕਰ ਦੇ ਡੰਡੇ) ਹੀ ਹਥਿਆਰ।
“ਆਸਥਾ ਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵਧ-ਘਟ ਨਹੀਂ!”
Bhai Bota Singh Ji Bhai Garja Singh
ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਕਈ ਦਿਨ ਚੱਲੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਹਰ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਟੈਕਸ ਭਰਿਆ। ਇਹ ਨਾਕਾ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਅਡੋਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ।
7. ਚਿੱਠੀ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ: ਸਪਸ਼ਟ ਚੁਣੌਤੀ
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Bhai Bota Singh ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲੇ ਭਰੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ:
ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੇ ਸਿੰਘ ਬੋਟਾ,
ਹੱਥ ਹੈ ਸੋਟਾ, ਰਸਤੇ ‘ਚ ਖੜੋਤਾ।
ਆਨਾ ਲਾਇਆ ਗੱਡੀ ‘ਤੇ, ਪੈਸਾ ਲਾਇਆ ਖੋਤਾ।
ਬਾਬੀ ਖਾਨ ਸੁਣੇ ਇਹ ਗੱਲ, ਆਖੇ ਸਿੰਘ ਬੋਤਾ।
ਇਹ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਿੱਧਾ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ ਚੇਤਾਵਨੀ ਸੀ। ਸਨਮਾਨ-ਭਰੇ ਹੋਂਸਲੇ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਹ ਪੱਤਰ ਨੇ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਜਰਨੈਲ ਜਲਾਲੁਦਿਨ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ 200–300 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।
8. ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਯੁੱਧ
1938 ਵਸੰਤ ਦਾ ਇਕ ਸਵੇਰਾ ਸੀ—ਜਦ ਜਲਾਲੁਦਿਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂਰਦੀ ‘ਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰ ਗਈ। ਦੋਹਾਂ ਯੋਧੇ, ਹੱਥ ‘ਚ ਸਿਰਫ ਸੋਟੇ ਫੜੇ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹਥਿਆਰ ਦੇ, ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖੜੇ ਰਹੇ। ਜਲਾਲੁਦਿਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੰਨਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ Bhai Botta Singh ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ:
“ਸਿੱਖ surrender ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਅਸੀਂ ਜੰਗ ਕਰੀਏਗੇ ਤੇ ਮਰੀਏਗੇ—ਪਰ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੁੰਨਣਗੇ!”
ਤਦ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ—ਸੋਟਿਆਂ ਦੀ ਖੜਕ, ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਗੜਗੜਾਹਟ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਹਿੰਮਤ। ਕਈ ਗੋਲੀ ਛੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ। ਆਖ਼ਿਰ ਵਿੱਚ, ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ ਜਗਾਇਆ।
9. ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਸੀਨੀਅਰ ਸਨਮਾਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਖੇਤ-ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਅਜ਼ਾਦਾ ਅਰਦਾਸਾਂ, ਕੀਰਤਨ-ਸੰਘਤਾਂ ਅਤੇ ਲੰਗਰ-ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਸਨਮਾਨ-ਭਰਿਆ ਸਮਾਂ ਸੀ—ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਹਿੰਮਤ ਵਾਸਤੇ ਅਰਦਾਸ ਮੰਗ ਰਹੇ ਸਨ।
10. ਵਿਰਾਸਤ: ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਪਾਠ
Bhai Bota Singh ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ:
- ਨਿੱਡਰਤਾ ਤੇ ਆਸਥਾ ਹੀ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਡਾਲ ਹੈ।
- ਅਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਲੋਕ-ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਸੰਵੇਦਨਾ, ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਜੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ‘ਚ ਨਿਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਪਾਠ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਅਮੂਲ-ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਦੇ ਲੀਡਰ ਬਣਨਗੇ।
You May Also Like…. Bhai Tara Singh ਵਾਂ
11. FAQs: 5 ਅਹੰਕਾਰ-ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
1. ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਸਨ?
ਉਹ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਭਰਾਣਾ (ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਰਤ) ਤੋਂ ਨਿੱਡਰ ਯੋਧਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ-ਉਤਪੀੜਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ।
2. “ਨੂਰਦੀ ਨਾਕਾ” ਕੀ ਸੀ?
ਦਿੱਲੀ–ਲਾਹੌਰ ਜਰਨੈਲ ਸੜਕ ‘ਤੇ, ਨੂਰਦੀ (ਸਰਾਇ ਨੂਰੁਦਿਨ) ਕੋਲ, ਬੋਟਾ ਤੇ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ-ਹੀਣ, “ਇਕ ਆਨਾ/ਇਕ ਪੈਸਾ” ਟੈਕਸ ਟ੍ਰਾਈਬਿਊਨਲ ਲਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਬਹਿਸ ਦੇ ਟੈਕਸ ਭਰਿਆ।
3. ਚਿੱਠੀ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀ ਲਿਖਿਆ?
ਇਤਿਹਾਸਕ ਛੰਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ: ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੇ ਸਿੰਘ ਬੋਤਾ…
ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ, ਹੌਂਸਲਾ ਤੇ ਅਡੋਲ ਟੈਕਸ ਐਲਾਨ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ।
4. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?
ਜਦ ਜਲਾਲੁਦਿਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ 200–300 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਿਆ, ਦੋਵੇਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਕੇ “ਸੋਟਿਆਂ” ਨਾਲ ਜੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
5. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਨਿੱਡਰਤਾ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਇਕਤਾ ਲਈ ਅਟੁੱਟ ਭਾਵਨਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
12. ਨਤੀਜਾ: ਅਮਰ ਯਾਦ
Bhai Bota Singh ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਅਮਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ—ਇੱਕ ਪਾਠ ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ‘ਚ ਹੌਂਸਲੇ ਦੀ ਚਿਰਾਗ ਜਗਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਡੋਲ ਰਹੀਏ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਕਤ ਸਾਨੂੰ ਕਦਰ-ਕਦਰ ਕਰਕੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।
ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੌਂਸਲਾ ਜਗਾਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ।
