Dr. Manmohan Singh — ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਰਥਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ। ਪੜ੍ਹੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਬਾਰੇ।
ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪੀੜਾ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ Dr. Manmohan Singh ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜ਼ਹਾਨਤ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਨਮ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪੀੜਾ ਸਹਿਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਤੱਕ, 1991 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਕਿਸਮਤ ਸੰਵਾਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।
ਉੱਚ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਵ ਨਾਲ ਰਹੇ ਪਰ ਫੈਸਲੇ ਹਿੰਮਤ ਭਰੇ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਲੇਖ ਉਸ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਵਰਣਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਡਾ. Manmohan Singh ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਸ਼ਿਖਰਤਮੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ, ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।
ਬਚਪਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ: ਵੰਡ ਤੋਂ ਉੱਭਰਦਾ ਇਕ ਤਾਰਾ
26 ਸਤੰਬਰ 1932 ਨੂੰ ਤਦਕਾਲੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਗਾਂਵ ਗਾਹ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਚਕਵਾਲ, ਮੌਜੂਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ Dr. Manmohan Singh ਨੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ । 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਭਾਘਣ ’ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਤਬਾਹੀ ਭਰੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਲ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਨੌਜਵਾਨ Manmohan Singh ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁੱਚੇ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ’ਚ ਤਪਾ ਕੇ ਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ – ਬਚਪਨ ਦੇ ਇਹ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋਹ ਭਰਤੀ।ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਦਮ ’ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ (ਤਦ ਕਾਲਜ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿੱਚ) ਤੋਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਅਤੇ ਐੱਮ.ਏ. ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । 1957 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਸੈਂਟ ਜੌਨਜ਼ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਈਪੋਸ ਪਰੀਖਿਆ ਉੱਤੀਰਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਰਸਟ ਕਲਾਸ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੋਆਨ ਰੌਬਿਨਸਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਲਸ ਕਾਲਡੋਰ ਜਿਹੇ ਸ਼ਾਇਨ ਬੁੱਧਿਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਰਾਹਨੁਮਾਈ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1960 ਵਿੱਚ Manmohan Singh ਨੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਨਫ਼ੀਲਡ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1962 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਡੀ.ਫਿਲ. ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਤਥਾ ਥੀਸਿਸ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਅਰੰਭਿਕ ਕਰੀਅਰ: ਪ੍ਰੋਫੈਸਰੀ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੇਵਾ ਤੱਕ
ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Manmohan Singh ਨੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ (ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ) ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੰਚਾਰਨ ਕੀਤਾ। 1966 ਤੋਂ 1969 ਤੱਕ ਉਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਤਰ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਉਪਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।
ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ, Manmohan Singh ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹਕਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ, ਜਿੱਥੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਲਲਿਤ ਨਾਰਾਇਣ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪਹਚਾਨਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਓਹਦਾ ਸੌਂਪਿਆ । 1972 ਤੋਂ 1976 ਤੱਕ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਰਹੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ-ਨਿਰਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ।
ਆਪਣੇ ਗਹਿਰੇ ਵਿਦਵਤਾ ਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਭਰੇ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ, 1982 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ 1985 ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਦਰਾ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਥਿਰਤਾ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਿਆ ।ਇਸਤੋਂ ਪਿੱਛੇ, 1985 ਤੋਂ 1987 ਤੱਕ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਯੋਜਨਾ ਆਯੋਗ ਦੇ ਉੱਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ , ਜਿੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਿਆਦ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ।
1987 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨਰਲ ਸੈਕਟਰੀ ਵਜੋਂ ਜਨੀਵਾ ਅਧਾਰਤ ਸਾਊਥ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1990 ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਨੀਤਿਗਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਚਾਲਨਾ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਪਦਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੇ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1991 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਅਗਿਆਨੀ ਆਗੂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਅਗੇ ਜਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
1991 ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਇਨਕਲਾਬ: ਸੰਕਟ ’ਚੋਂ ਉਦਾਰਿਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਣ
1991 ਭਾਰਤ ਲਈ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਲ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਭੰਡਾਰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਆ ਗਏ ਸਨ, ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਤਕ ਥਾਮ੍ਹੇ ਰੱਖਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਹਰਲੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਕਸਤਾਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ । ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੀ. ਵੀ. ਨਰਸਿੰਹ ਰਾਵ ਨੇ Manmohan Singh ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ, ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਲਈ ਇਹ ਅਚੰਭੇ ਵਾਂਗ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਤਕਨੀਕੀ ਮਾਹਰ ਨੂੰ ਇਸ ਹੁਨਰ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ।
ਪਰ ਰਾਵ ਦੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੰਕਟੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਯੋਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।ਨਵੇਂ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੁਲਾਈ 1991 ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਬਜਟ ਭਾਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ, “ਮੈਂ ਉਹ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜੋ ਅੱਗੇ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਵਿਕਟਰ ਹਿਊਗੋ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ’ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਉਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਜਿਸਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ’” ।
ਇਸ ਇਕ ਵਾਕ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਬਜਟ ਰਾਹੀਂ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਤਕ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਲਾਇਸੈਂਸ ਰਾਜ ਦੀ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਟੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ’ਚ ਰੋਕਾਂ ਘਟਾਈਆਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਲਿਆਈ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਦੁਆਰੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਰੁਪਏ ਦੀ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਨਵੀਤ ਕਰਦਿਆਂ (ਮੁਦਰਾ ਦਾ ਡਿਵੈਲਯੂਏਸ਼ਨ) ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਦਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (ਲਿਬਰਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ) ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਨ।
Dr. Manmohan Singh ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ: https://en.wikipedia.org/wiki/Manmohan_Singh
ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੁਧਾਰ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਡਾ. Manmohan Singh ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਚਾਨਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਤੇ ਸ਼ੰਕਾਵਾਨ ਸਨ। ਪਰ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਡਿੱਗਮੱਗਾਏ ਬਿਨਾਂ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦਾ ਬਚਾਵ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ “ਦੂਰਗਾਮੀ ਅਤੇ ਅਗਨਿ ਪਰੀਖਿਆ ਵਰਗੀ, ਪਰ ਅਤਿ-ਆਵਸ਼੍ਯਕ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਚੰਦ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਸੰਭਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਮੰਦਗੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ, ਵਿੱਤੀ ਘਾਟਾਂ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ ਉਭਰੇ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਾਰਨ ਨਵੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਗਤੀ ਪਕੜ ਗਈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ 1991 ਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਕਾਇਕਲਪ (ਪੁਨਰ ਜਨਮ) ਲਈ ਮੂਲ ਚਾਰਣਦਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਡਾ. Manmohan Singh ਹੀ ਸਨ । ਇਹ ਉਹ ਘੜੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਸਭਕ ਦਿਤਾ ਕਿ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਵਿਜ਼ਨ ਨਾਲ ਧੀਮੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਰਾਜਤੰਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰੱਕੀਪ੍ਰਾਪਤ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (2004–2014): ਨਵੀਂ ਪਹੁੰਚਾਈਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਹਿਤ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
ਡਾ. Manmohan Singh ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਗਲਾ ਵੱਡਾ ਅਧਿਆਇ 2004 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਮੰਚ ’ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। 2004 ਦੇ ਸਾਰਵਭੌਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ-ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਗਤਿਸੀਲ ਗਠਜੋੜ (ਯੂ.ਪੀ.ਏ.) ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਲਸਰੂਪ, ਯੂ.ਪੀ.ਏ. ਦੀ ਅਧ੍ਯਕਸ਼ਾ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ।
ਇਸ ਚੋਣ ਨੇ ਡਾ. Manmohan Singh ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚ ਦਿੱਤਾ: ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਆ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਆਹੁਦੇ ’ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸੀ।ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮਿਆਦ (2004–2009) ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਧਿਆਨਯੋਗ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਲਈ 2005 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਤੀਤ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾ ਰਹੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਕੀਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ – ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਗਾਰੰਟੀ ਅਧਿਨਿਯਮ (ਮਨਰੇਗਾ)। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਗਰੀਬ ਘਰਾਂ ਦੇ ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 100 ਦਿਨ ਦੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਮਿਲਣੀ ਨਿਧਾਰਤ ਹੋਈ ।
ਮਨਰੇਗਾ ਕਾਰਨ ਕਰੋੜਾਂ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਮਿਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜੋ ਹਿੰਮਤਵਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਦਮ ਸੀ। ਇਸੇ ਵਰ੍ਹੇ, 2005 ਵਿੱਚ ਹੀ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਨੂੰਨ (ਆਰ.ਟੀ.ਆਈ.) ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜਵਾਹੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕਨੂੰਨੀ ਹੱਕ ਦਿੱਤਾ । RTI ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀਤਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ, ਜਦ ਲੋਕ ਸਧਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਏ। ਇਹ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਮੀਲ ਦਾ ਪੱਥਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਡਾ. Manmohan Singh ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਹੇਠ 2009 ਤੱਕ “ਆਧਾਰ” ਪ੍ਰਯੋਜਨਾ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਛਾਣ ਅਥਾਰਟੀ – UIDAI) ਦੀ ਸ਼ੁਰਤ ਵੀ ਹੋਈ, ਜਿਸਨਾਲ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਨਦ-ਸੰਖਿਆ (ਆਧਾਰ ਨੰਬਰ) ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਡਿਲਿਵਰੀ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੀਵ ਪਈ । ਸਿਹਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਿੰਡ ਸਿਹਤ ਮਿਸ਼ਨ (NRHM) ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਦੂਰਦਰਾਜ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਸੁਵਿਧਾ ਵਾਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਸਕਣ।
Manmohan Singh ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਭੂਤਪੂਰਵ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦਰਜ ਕੀਤੀ – ਕਰੀਬ 8% ਸਲਾਨਾ ਵੱਧੋਤਰੀ ਉੱਤੇ ਆਗੇ ਵਧਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਭਰ ਰਹੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਵਰਲਡ ਬੈਂਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਈ.ਐੱਮ.ਐਫ., ਹਰ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਭੁਰਣਾਂਹੁੰਦੀ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ।2008 ਵਿੱਚ ਡਾ. Manmohan Singh ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਐਤਿਹਾਸਿਕ ਨਾਗਰਿਕ ਪਰਮਾਣੂ ਸਮਝੌਤੇ (Indo-US Civil Nuclear Deal) ਨੂੰ ਅੰਜ਼ਾਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
ਇਸ ਡੀਲ ਦੀ ਬਦੋਲਤ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪਰਮਾਣੂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲ ਗਈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸੇ ਮੁੱਦੇ ’ਤੇ ਵਾਮਪੰਥੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਯੂ.ਪੀ.ਏ. ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਖਿੱਚ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜੁਲਾਈ 2008 ਵਿੱਚ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸਾ ਮਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਯਤਨ ਕਰਨ ਪਏ । ਡਾ. Manmohan Singh ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਦ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਡੀਲ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲੰਬੀ ਅਵਧੀ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਧਾਉਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ।
ਆਖਿਰਕਾਰ, ਉਹ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸਾ ਮਤ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਦੁ ਸੁਭਾਉ ਵਾਲੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਿਤ ਲਈ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜੋਖਮ ਉਠਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿੜ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।2009 ਦੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ, ਜਨਤਾ ਨੇ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ’ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਭਰੋਸਾ ਜਤਾਇਆ।
ਯੂ.ਪੀ.ਏ. ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਜੀਤ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਫਿਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ । ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ (2009–2014) ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 2009 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਅਨਿਵਾਰਯ ਸ਼ਿੱਖਿਆ ਅਧਿਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ 6 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮੂਲ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ। 2013 ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸਸਤੇ ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੱਕ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ।
ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਤੀ ਮੰਦਿਅ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਟੀ ਅਤੇ 2010-2011 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਕੇਸ (ਜਿਵੇਂ 2G ਅਤੇ ਕੋਲਖਾਨੇ ਘੁਟਾਲੇ) ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਛਵੀ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ। ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਕਿ ਗਠਜੋੜ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਦਵਾਇਆ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਔਸਤ 7.6% ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕੋਈ ਘੱਟ ਉਪਲਬਧੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹਰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ।
ਨਮ੍ਰਤਾ ਭਰੀ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵੱਖਰ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਨਿਮਰ ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਤ” ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਨੇਤਾ ਆਪਣੀ ਉਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੱਖਰੇ ਸਨ – ਇੱਕ ਐਸੇ ਆਗੂ ਜੋ ਘੱਟ ਬੋਲ ਕੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ’ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਸਾਦਗੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਿਹਾ: ਨਾਂ ਭਾਅ-ਡੌਰ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ, ਨਾਂ ਵਿਅਰਥ ਦੁੰਭ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ “ਕਾਮ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕਰੋ, ਨਤੀਜੇ ਬੋਲਣ ਦਿਓ”। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਾ ਡੰਪਰ ਨਹੀਂ ਪੀਟਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਉਕਸਾਏ ਜਾਣ ’ਤੇ ਤਲਖ਼ੀ ਦਿਖਾਈ।
ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਬਚਪਨ ਦੀ ਹੌਲੀ ਦਰਦ ਦੀ ਛਾਪ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਬਰ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਧੀਰਜ ਸਿਖਾਈ।ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਾਣ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ। ਚਾਹੇ 2008 ਦਾ G20 ਸ਼ਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ 2009 ਦੀ ਜੀ-8 ਬੈਠਕ, ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੋੜ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ’ਚ ਹੋਈ ਜੋ ਧੀਰ-ਗੰਭੀਰ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਪਰ ਭਾਰੀ ਤਰਕਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਸਨ – ਓਬਾਮਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਸੰਸਮਰਨ “A Promised Land” ਵਿੱਚ ਔਬਾਮਾ Manmohan Singh ਨੂੰ “ਅਸਾਧਾਰਣ ਦੂਰਦ੍ਰਸ਼ਟੀ ਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ” ਕਰਾਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਿੰਘ “ਧੀਮੇ-ਸੁਭਾਅ, ਸੋਚ-ਵੇਖ ਕੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਸਨ”, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਾਬਲियत ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਤੋਂ ਉਭਾਰਿਆ ।
ਔਬਾਮਾ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਡਾ. Manmohan Singh ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮੁੱਖ ਰਹੀ ਹੈ: “ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੱਖ ਅਰਕਤਾਰ ਸਨ — ਇੱਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖ ਉਪਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ, ਨਿਰਹੰਕਾਰ ਤੇ ਖ਼ਰਾ ਟੈਕਨੋਕ੍ਰੈਟ ਜਿਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਕਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਖੱਤਕਮਲੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ” ।ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਝੀ, ਸੁਚਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ।
ਰੂਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਲਾਦਿਮੀਰ ਪੁਤਿਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਉੱਤਮ ਦਰਜੇ ਦਾ ਰਾਜਨੇਤਾ” ਕਿਹਾ, ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਨਵਰ ਇਬ੍ਰਾਹਿਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ “ਮਿਤਰ ਅਤੇ ਭਰਾ” ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ । ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚ ’ਤੇ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਛਵੀ ਇੱਕ ਇਮਾਨਦਾਰ, ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸਵੀਕਾਰ ਭਰੇ ਮਹਾਨ ਆਗੂ ਦੀ ਬਣੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੱਥਾ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ।
ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ “ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ PM” ਦੀ ਛਵੀ
Manmohan Singh ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਲਗ ਸ਼ੈਲੀ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਦੇ ਕਈ ਮੈਂਬਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਨਾ ਮਾਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਕ੍ਰੀਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ – ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਸਕਾਰੇ ਵਜੋਂ “ਮੌਨਮੋਹਨ” ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਕਾਰਟੂਨ ਅਤੇ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਸਰ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਕਮਾਨ ਸ਼ਕਤੀਸ ਨੇਤਾ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਉਸ ‘ਰਿਮੋਟ’ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ ।
2014 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਰਹੇ ਸੰਜਯ ਬਾਰੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ “ਦ ਐਕਸੀਡੈਂਟਲ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਿਨਿਸਟਰ” ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਵਰਨਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਭੱਭੀ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਤਿੱਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਦੱਤੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਅੱਤ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ (ਜਨਵਰੀ 2014) ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਹਿ ਗਏ, “ਮੈਂ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਮੇਰੇ ਨਾਲ contemporary ਮੀਡੀਆ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਵੇਗਾ” ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਵਕਤ ਆਉਣ ’ਤੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨਗੇ। ਵਾਕਈ, ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ 1991 ਦੀ ਸੁਧਾਰਕ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ 2004–2014 ਦੀ ਸਥਿਰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਲਈ ਡਾ. Manmohan Singh ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।
ਕਈ ਮਾਹਿਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਤਕਾਲੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਤਿਹਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ “ਦਿਆਲੂ” ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੇਟ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੇਸ਼ਗੋਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਘੋਟਾਲੇ ਸਮੁਖ ਆਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਿਸੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦਫ਼ਤਰੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਦਾਗ਼ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਲਈ ਪਦ ਦਾ ਦੁਰਪਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ 2014 ’ਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਤੋਂ ਹਟਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਵੀ ‘ਕਲੀਨ’ ਰਹੀ।
Manmohan Singh ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕੂਲ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀ ਚੁਪ ਕਿਉਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਮਿਸਕੀਨ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦੇ ਨਾਲ ਬੋਲੇ, “ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ”। ਇਹ ਨਿਰਾਲਾ ਜਵਾਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਦੀ ਵੀ ਅਕਸੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ: ਉਹ ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬੇ ਵਾਲੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਥਾਂ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਆਪ ਬੋਲਣ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਸਨਿਆਸਤੋ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
2014 ਵਿੱਚ, ਦਸ ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਡਾ. Manmohan Singh ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਵਿਦਾਈ ਲੈ ਲਈ। ਉਹ 82 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਵੈ- ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਅਗੇ ਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਬੋਧਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਗੇ ਅਤੇ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਅਗੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਗੀਆਂ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ, ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਪਰ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਸਦੱਸ ਵਜੋਂ 2019 ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ (ਅਸਾਮ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ) ਅਤੇ ਫਿਰ 2019 ਤੋਂ 2024 ਤੱਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਿਤਵਾ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਵੀ, ਡਾ. ਸਿੰਘ ਕਈ ਵਾਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀਮੀ ਪਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਰਾਏ ਜਨਤਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।ਬੁੱਢਾਪੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਮਿੱਠੜੇ ਸੁਭਾਵ ’ਚ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਵਕਤ ਪੜ੍ਹਨ-ਲਿਖਣ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਬੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਸਨ।
2020 ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਕੋਵੀਡ-19 ਮਹਾਮਾਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ (ਜਿਵੇਂ ਟੀਕਾਕਰਣ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਬਾਰੇ) ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰਾਹ ਮਿਲ ਸਕੇ।ਅੰਤਤ:, 26 ਦਸੰਬਰ 2024 ਦਾ ਉਹ ਮਨਹੂਸ ਦਿਨ ਆਇਆ ਜਦੋਂ 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਨਿਧਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਦੁਖ ਅਤੇ ਸ਼ੋਕ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵੱਜੋਂ ਫੈਲ ਗਈ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਇੱਕ ਮਤਵੱਲ, ਮੌਨ-ਧਾਰੀ ਪਰ ਵਿਜ਼ਨਰੀ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਖੋ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਰਾਜਕੀਅ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ।
ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਏ। ਪੜੋਸੀ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ, ਜਿਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਨੇ ਡਾ. Manmohan Singh ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਮਨ ਦੇ ਪ੍ਰਹਰੀ ਸਨ। ਰੂਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪੁਤਿਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਹਿਰਦੇ ਤੋਂ ਅਦਭੁਤ ਰਾਜਨੇਤਾ” ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅਨਵਰ ਇਬ੍ਰਾਹਿਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਮੇਰੇ ਮਿਤਰ, ਮੇਰੇ ਭਰਾ” ਕਰਕੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ’ਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਸੀ – ਸਭ ਨੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਾਦਗੀ, ਬੁੱਧਿਮੱਤਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ।ਅੱਜ ਇਤਿਹਾਸ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਨਿਸ਼ਬਦ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਇਆ ਪਲਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਈ ਪੱਧਰਾਂ ’ਤੇ ਝਲਕਦੀ ਹੈ – 1991 ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਜਿਸਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਪਟੜੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ, 2004–2014 ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਯੁੱਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬੀ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਅਸੰਖ ਯਤਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ – ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾਈ, ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਅਤੇ ਨਿੱਘੇਪਨ ਦੀ ਅਮੂਲ ਮਿਸਾਲ। ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ: ਇਹ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰ ਕੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਕਦੇ ਵੀ ਫੈਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਇਸ ਮਹਾਨ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਪਾਠ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।
ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਨਾ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਦ੍ਵਿਤੀਯ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਨਵਾਜਿਆ ਗਿਆ। 1987 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ ‘ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ , ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਸੀ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭੀ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲੇ।
2014 ਵਿੱਚ ਜਪਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰਵੋਚ ਸਿਵਲ ਐਵਾਰਡਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ‘ਗ੍ਰੈਂਡ ਕੋਰਡਨ ਆਫ਼ ਦ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਪੌਲੋਨੀਆ ਫ਼ਲਾਵਰਜ਼’ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ , ਜੋ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਸੀ।ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ, ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ, ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਆਫ਼ ਜੈਮੂ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਾਨਦ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ – ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ੈਖਿਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੁੱਧਿਮਤਾ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਦਿੱਤੇ।
2010 ਵਿੱਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਅਧਾਰਤ “ਅਪੀਲ ਆਫ਼ ਕਨਸ਼ੀਅਨਸ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ” ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਲਡ ਸਟੇਟਸਮੈਨ ਐਵਾਰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ , ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਹੂਮ ਨੇਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਅਤੇ ਮਾਰਗਰੇਟ ਥੈਚਰ ਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਵ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ’ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 2002 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਵੱਲੋਂ ‘ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਂਸਦ’ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ , ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। Time ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ 2005 ਅਤੇ 2010 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ , ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਬੋਲਦੇ ਸਨ, ਦੁਨੀਆ ਸੁਣਦੀ ਸੀ।ਡਾ.
Manmohan Singh ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਐਸੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਦਗੀ, ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੋਚ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਸ ਮੱਟੀਲੇ ਹੀਰੇ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਸਾਡੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਗੌਰਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇਗਾ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖਾ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਲਤਮ ਪਹਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬਚਨ, ਕਰਮ ਅਤੇ ਲਗਨ ਰਾਹੀਂ ਸਦਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਾਂਗੇ – ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਪਰ ਪ੍ਰਗਟäväਕ ਆਗੂ ਵਜੋਂ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਸਦਾ-ਬਹਾਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵਜੋਂ ਚਮਕਦਾ ਰਹੇਗਾ।
You May Also Like… https://punjabitime.com/punjabi-youth-future-2025/
