1914 ਦੀ Komagata Maru ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਨਸਲੀ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਵਾਜ਼ । ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੋ ਅਤੇ ਜਾਣੋ ਇਹ ਸਾਡੀ ਕੌਮ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸੀ।

Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!

Komagata Maru: ਭਾਰਤੀ ਉਮੀਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਦਾਸਤਾਨ

ਜਦੋਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਵਿੱਚ ਜਪਾਨੀ ਭਾਟੀ ਸਟੀਮਸ਼ਿਪ Komagata Maru ਹੌਂਗ ਕੋਂਗ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਐਸੀ ਜਲਦੀਬਾਰ ਘਟਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਿਸਨੇ ਲੋਕ-ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਸਲਵਾਦੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ।

ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸਰਹਾਲੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਫ਼ਰਕਸ਼ ਸ਼ਖ਼ਸ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਜਾਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਨਸਲਵਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਥੇ ਵੱਸ ਨ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਧਰਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੇਣ ਲਈ ਉਠੇ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਜਪਾਨੀ ਜਹਾਜ਼ SS Komagata Maru ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਨਸਲੀ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਤੋੜਨਾ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਭਰੇ ਸਪਨੇ ਸੱਜਣਾਂ ਲਈ ਰੱਥ ਤੇ ਲੈ ਆਉਣਾ ।

ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ: ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ

1910-20 ਦੀ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੀਤੀਆਂ ਰਾਹ ਪਰ ਵੱਡੀ ਆੜ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। 1908 ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੋਏ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮ (Continuous Journey Regulation) ਹੇਠ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਲਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਵੱਲੋ ਆ ਰਹਿਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ । ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੌਂਗ ਕੋਂਗ ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਘਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬੋਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸਪਨੇ ਚੱਕੀ ਵਿੱਚ ਪਿਸ ਗਏ।

ਇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਘਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸਰਹਾਲੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਨਸਲੀ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਬਹਿਸ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਸਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ Komagata Maru ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਸਹਾਇਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਾਹੀਂ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ । ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੱਥਿਆਰ ਵਾਹਕ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਜਾਏਗੀ —ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ, ਬਗਾਵਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਬਣ ਗਈ।

ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਘਦਰ ਅੰਦੋਲਨ

ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਸਿੰਘ ਸਰਹਾਲੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਧਿਕਕਾਰਕ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਅਣਸੁਝੇ ਸਤਰਾਂ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਨਾਮਕ ਉਹ ਮਲੇਸ਼ੀਆਈ ਵਪਾਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਰੂਹ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਮਨਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ। 1914 ਵਿੱਚ, ਹੌਂਗ ਕੋਂਗ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਘਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਘਦਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੰਘਣੀ ਪੂਰੇ ਸੰਯੁਕਤ ਸਥਾਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਧ੍ਰੁਵ ਤੀਰ ਬਣਿਆ। ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋ ਕੰਜੂਸ ਫ਼ਿਆਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ–ਪਹਿਲਾ, ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਇਮੀਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ; ਦੂਜਾ, ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਟਾਕਤ ਅਤੇ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਵਾਦ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਉਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਲਈ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਜਗ੍ਹਾ ਬਦਲ ਦੇਣ ਦੀ ਨਹੀ, ਬਲਕਿ ਇਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ–ਜਿੱਥੇ ਕੋਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ “ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ” ਬਣ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਰੋਕਟੋਕ ਹੋਣ ਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਘਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ-ਪਿਆਰ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ।

ਹੌਂਗ ਕੋਂਗ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਤੱਕ Komagata Maru ਦਾ ਸਫ਼ਰ

4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਨੂੰ, ਕੋਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਹੌਂਗ ਕੋਂਗ ਦੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਤੋਂ 165 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈ । ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਸ਼ਾਂਘਾਈ ਵਿੱਚ ਸਟਾਪ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਚੜ੍ਹੇ, ਅਤੇ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਯੋਕਹਾਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਥੋਂ 3 ਮਈ ਨੂੰ, ਜਦ ਜਹਾਜ਼ Vancouver ਵੱਲ ਚੱਲਿਆ, ਇਸ ਦੀ ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਲ 376 ਯਾਤਰੀ ਪਰ ਸਵਾਰ ਸਨ–340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ ।

ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਦੋ ਭਾਰਤੀ ਕੌਮੀਤਾ ਕੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ, Barkatullah ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ, ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਚਾਨਕੀਤਾ ਦਿੱਤੀ। Komagata Maru ਜਹਾਜ਼ ‘ਤੇ ਘਦਰ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ–ਇਕ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਤਗੜੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੈ… ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋਵੇਗੀ” ।ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਲੰਘ ਕੇ 23 ਮਈ 1914 ਨੂੰ ਕੋਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿੱਚ ਆਈ ।

ਜਦ ਇਸ ਨੇ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ ਘਾਟ ਪਾਸ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਡਾਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਥਾਨਕ ਦੇਸ਼ਕਾਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬੇਹਤਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਤਾਵਲਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੇ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਰਿਚਰਡ ਮੈਕਬ੍ਰਾਈਡ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਿਹਾ ਕਿ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ ।

ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੀਡਰ H.H. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਸਮੁਲਕਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਾਹਨ ਬੀਅਰਡ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਭੇਦਭਾਵੀ ਰੁਖ Immigration ਦੇ ਮੰਤਰੀ Martin Burrell ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੱਕ ਜਿਹਰਿਆ ਰਿਹਾ ।

ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ

ਉਲਟਿਆਨ-ਉਲਟਿਆਨੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਜੋਂ, 1908 ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਾਵ ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਖੁਲ੍ਹਾ ਰਸਤਾ ਭਾਰਤੀ ਇਮੀਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਲਈ ਬੰਦ ਕੀਤਾ। ਨੀਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, “ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਆਏ”, ਉਹਦੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਮੰਨਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਣਾ ਪਿਆ, ਜੋ ਫੈਸਲੇ ਹੀ ਦਾ ਮੀਸਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਹੌਂਗ ਕੋਂਗ ਤੋਂ ਕੋਲਕਾਤਾ ਰਾਹੀਂ ਆ ਰਹੀ Komagata Maru ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਰਤੀ ਯਾਤਰੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸ਼ਹਰੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਦਰਸ਼ਨ ਮਿਲੇਗਾ, ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਮੋਹਰੇ ਬੇਚਦੇ ਅਭਿਅiਨ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ।ਜਦ ਜਹਾਜ਼ ਵੈਨਕੂਵਰ ਪਹੁੰਚੀ, ਸਿਰਫ਼ 24 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਾਖਲਾ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ, ਬਾਕੀ 352 ਨੂੰ ਇਨਕਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਬਰਤਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨ ਹੋਣ ਦੇ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਘਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਭੇਦਭਾਵ ਦੀ ਮਿਲੀਝੁਲੀ ਤਊਤਿ ਸੀ । ਕੋਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਦੀ ਇਹ ਘਾਟ-ਸਟੈਂਡਆਫ਼ ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਇਕ ਸਖ਼ਤ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਜਾ-ਧਰਮੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਉਥਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਨਾਸਮਝੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਵੈਨਕੂਵਰ ਘਾਟ ਵਿੱਚ Komagata Maru ਘੜਤੀ ਟਕਰਾਅ

Komagata Maru ਵੈਨਕੂਵਰ ਘਾਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੌਰਾਨ ਕਠੋਰ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਡੌਕ ‘ਤੇ ਬਿਠਾਉਣ ਤੋਂ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੋਈ ਵੀ ਯਾਤਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਕਦਮ ਪੀਂਡ ‘ਤੇ ਨਹੀ ਲਾ ਸਕਿਆ। ਦੁਸ਼ਮੀਪੂਰਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਭਾਰਤੀ-ਸਿੱਖ ਹੌਰੜੀ ਇੱਕ “ਭਾਰਤੀ ਕੂਚ” ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। Komagata Maru

ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਨਾਲ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਭਾਰਤੀ ਹੜ੍ਹ” ਵਿੱਚ ਸੱਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।ਇਸ ਹਟਖੰਡੇ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋਕੇ ਹਾਲੀ ਹਾਲੀ “ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀਆਂ” ਬਣਾਈਆਂ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਹੂਸੈਨ ਰਹਿਮ (ਗੁਜਰਾਤੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ), ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ (ਪੰਜਾਬੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ) ਅਤੇ ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਠਕ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਂਡ ਨਿੱਤਸ਼ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਇਕ Vancouver ਦੀ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇ ਤੁਰੰਤ ਰਾਹਤ ਨ੍ਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਤਾਂ Indo-Canadian ਭਾਈਚਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੰਗੀ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨਗੇ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਵੀ ਹੋਈ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਬੱਸੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਜੈ. ਐ. ਬird ਨੂੰ ਵਕੀਲ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 1908 ਦੀਆਂ ਨਿਰੰਤਰਯਾਤਰਾ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਚੈਲੈਂਜ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਲਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਈਆਂ–ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਪਾਸ ਗੁਪਤ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ, ਕੇਸ ਪੰਜ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਪੈਨਲ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜਹਾਜ਼ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਮੁਰਦੀ ਰਹੀ: ਸਰਕਾਰੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਰਾਸ਼ਨ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਯਾਤਰੀ 48 ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਭੁੱਖੇ-ਤ੍ਰਾਸ ਦੀ ਮੀਹਨਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।

ਜਹਾਜ਼ ’ਤੇ ਦਿਨਚਰਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ

Komagata Maru ਦੀ ਡਾਕ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਬਦਤਰ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਬੂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖੁਰਾਕ ਤੱਕ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 48 ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਭੁੱਖੇ-ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ । ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਘਾਹੀ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਆਂ ਤੇ ਵੈਰ-ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਬੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਬੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀਂ ਲੋਕ ਕਾਂਪਦੇ ਉਤਾਰੇ ਹੋਏ ਜੋ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਭਾਵਨਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਚੀਨ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਵਿਲੱਖਣ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਦੇ ਕਦੇ ਇਥੋਂ ਉੱਡ ਜਾ।ਜਦ ਪੀੜਤ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਦਬਾਵ ਵੱਧ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਖ਼ਤ-ਪੱਟ ਵੀ ਉਠਾਇਆ। 23 ਜੁਲਾਈ 1914 ਨੂੰ, HMCS ਰੇਨਬੋ ਨੌਕਾ (ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਨੌਸੇਨਾ) ਨੂੰ ਆਂਡਕੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਬਹਿਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਪਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸਾਮਨਾ ਕੀਤਾ – ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥੱਥੇ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਯਾਤਰੀ ਦਿਮਾਗਾਂ ਚੜ੍ਹੇ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਰੇਨਬੋ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ੀਰੇ ਉਤੇ ਭਾਰੀ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਆਖਿਰਨ HMCS ਰੇਨਬੋ ਨੂੰ ਵਾਪਸੀ ਮਨਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਇਨਸਾਨੀ ਭੁੱਖ-ਤ੍ਰਾਸ ਅਤੇ ਉਠੀ ਹਿੰਸਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ Komagata Maru ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਭਾਰਤੀ ਹੌਂਸਲੇ ਅਤੇ ਗਲਤ ਨਸਲਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਏਮਾਨਦਾਰ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ ।

ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸੀ ਅਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੰਘੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਖੀਰ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਜੁਲਾਈ 23, 1914 ਨੂੰ ਕੋਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਹਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਖੋਹ ਗਏ ਮੁਲਾਂਕਣਾਂ ਮਗਰੋਂ, ਜਦ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਤਰਸ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ ਨ੍ਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ, ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਇਆ । ਲੋਕ ਵੈਨਕੂਵਰ ਘਾਟ ’ਤੇ ਪਿਕਨਿਕ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਹਿਸੇਦਾਰੀ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੋਂ ਇੰਝ ਨਜ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਰਕੇ ਗੋਲਵਾਰ ਕਿੱਥੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ ।

Komagata Maru ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਲੌਟ ਕੇ 29 ਸਤੰਬਰ 1914 ਨੂੰ ਬੁੱਗੜੂ-ਬੁੱਗੜੂ ਹਾਰਬਰ (ਅੱਜ ਦਾ ਕੋਲਕਤਾ) ਛੂਹਿਆ। ਉੱਥੇ ਭਾਰਤੀਆ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਪਈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਹਨ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਸੁਲੇਕਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜਹਾਜ਼ ਅੰਦਰ ਬਸੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਸਕਾਬੀ ਦੀ ਛਿੜਾਲ ਹੋ ਗਈ। ਭਾਰਤੀਆ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ, ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਦਹਾਕਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 20 ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਬੇਦਰਦ ਮੌਤ ਹੋਈ ਤੇ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ । ਕੁਝ ਸਾਖੀ ਮੁਤਾਬਕ 19 ਮਾਰੇ ਗਏ ਕਿ ਇਸ ਰੈੜੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਇੰਸਾਫ਼ ਦੀ ਸੁਲਗਣ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਜੇਹੀਆਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬੁੱਗੜੂ-ਬੁੱਗੜੂ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਮਾਮਲਾ ਨੱਈ, ਬਲਕਿ ਜੰਗੀ ਰੂਹਾਨੀ ਸੁਲਗਣ ਤੇ ਪੋਸ਼ਾਕਾ ਖ਼ੂਨੀ ਘਟਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਣੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਨਿਰਵਿਰਤਾ ਅਤੇ ਯਾਦ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ।

ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

Komagata Maru ਦਾ ਵਿਪਹਾਰ ਸਿਰਫ ਇਕ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨ੍ਹੀਂ, ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਛਬੀ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਅਦਮ ਇਰਾਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਰਾਸਤਕ ਘਟਨਾ ਨੇ ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਸਿੱਖ-ਭਾਰਤੀ ਪਰਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇਕਤਾ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਧਰਮਾਂ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਾਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਂਗੋਂ ਭੇਦਕੱਟੀ ਨਾਲ ਦੱਖਣਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,

ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਬਢ਼ਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰ-ਰਾਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ ਧਾਰ ਜਾਂ ਭੌਗੋਲਿਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੈਗਾਮ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ 21ਵੀਂ ਸ਼ਦੀ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਹ ਸਫ਼ਾ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਘਾਟਾਂ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। 2008 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੀਫ਼ਨ ਹਾਰਪਰ ਅਤੇ 2016 ਵਿੱਚ ਜਸਟਿਨ ਟਰੁਡੋ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ Komagata Maru ਘਟਨਾ ਲਈ ਖੁਦ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ।

ਵੈਨਕੂਵਰ ਅਤੇ ਨਿਊ ਵੈਸਟਮਿੰਸਟਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ ਭੀ 2010 ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਅਸੂਲੀ ਭੂਲ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਮਾਫ਼ੀ ਦਿੱਤੀ । ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੈਨੇਡੀਆਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਭੜਦੇ ਵਿਦਿਆ-ਵਰਿਆ ਧਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਊਰੇ ‘ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ–ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿਚ Komagata Maru ਮੈਮੋਰਿਯਲ ਪਾਰਕ ਖ਼ੋਲਿਆ ਗਿਆ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸ੍ਰੋਤ: ਤਫ਼ਸੀਲਾਤ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਅਧਿਐਨਿਕ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰ ਡਾਕੂਮੈਂਟਸ ਵੇਖੋ । ਇਹ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿਫਤਾਂ Komagata Maruਦੀ ਅਟੁੱਟ ਅਦਾਲਤ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਇਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।

You May Also Like… Jaswant Singh Khalra