ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ…
Operation Blue Star ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੱਚ। ਜਾਣੋ 1 ਤੋਂ 10 ਜੂਨ 1984 ਤੱਕ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ। ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ, ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਦਾਸਤਾਨ।
ਜੂਨ 1984: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼
ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਕੌਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਜ਼ਖ਼ਮ
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦਾ ਕੋਡ-ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਘਟਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ‘ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ (ਤੀਜਾ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ) ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,-
-ਜੋ ਇਸਨੂੰ Sikh- ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਿਛਲੇ ਵੱਡੇ ਕਤਲੇਆਮਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ 1 ਜੂਨ ਤੋਂ 10 ਜੂਨ 1984 ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਵਰਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸੰਕਲਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜੋ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਵੇ। ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਿਰ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਜਾਂ ਮਹਿਮਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਵਾਪਰੀਆਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਇਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣ।
ਟਕਰਾਅ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ: ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ
Operation Blue Star ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਅਣਸੁਲਝੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦਾ ਸਿਖਰ ਸੀ। ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ-ਰਾਜ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਸਨ।
ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ
1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦੀ ਮੰਗ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਲੱਗੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1966 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਪੁਨਰਗਠਨ ਨੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1973 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ: ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਅਸਲ ਸੰਘੀ” ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਣਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ, ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਹੋਵੇ; ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ; ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨਾ।
ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ “ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼” ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਵੱਖ ਹੋਣਾ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ, ਜੋ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਰਗੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ, ਨਾਲ ਸਾਰਥਕ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸਨੇ ਮੱਧਮਾਰਗੀ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਕਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਹੋਇਆ।
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
1960 ਅਤੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ‘ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ’ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਂਦਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਨਾਜ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵਧ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਕੁਝ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਪਏ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰਹੱਦੀ ਰਾਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇੱਥੇ ਭਾਰੀ ਉਦਯੋਗ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧੀ।
ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬਹਿਸ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਸਗੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨੀ ਮੁੱਦਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਭਾਅ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਟਕਰਾਅ ਵਧਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ।
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
ਇਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ। ਉਹ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਪੱਕੇ ਹਮਾਇਤੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, “ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ, ਪਰ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ”।
ਅਗਸਤ 1982 ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ’ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿਵਲ ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ; ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 250,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਖ਼ਤੀ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 1982 ਦੀਆਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਨੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲੇ ਰੁਖ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਬਚਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਧੇ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ।
10 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ: 1 ਜੂਨ ਤੋਂ 10 ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵੇਰਵਾ
ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਾਗ ਛੱਡਿਆ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਲੜੀਵਾਰ ਵੇਰਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਫਸੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
1 ਜੂਨ, 1984: ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ
ਫੌਜੀ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ “ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੀਲਡ”
1 ਜੂਨ, 1984 ਦਾ ਦਿਨ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੀ ਅਣ-ਅਧਿਕਾਰਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ “ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੀਲਡ” ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਾਰਵਾਈ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀਲ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲੋਂ ਇਸਦਾ ਸੰਪਰਕ ਤੋੜਨਾ ਸੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਤਣਾਅ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ (CRPF) ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਸਨ।
ਪਹਿਲਾ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ
ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ, CRPF ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮੌਜੂਦ ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਸਨ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ CRPF ਅਤੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੋਰਚਾਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਦਾਅਵੇ ਹਨ, ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਕਿਸਨੇ ਚਲਾਈ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਅੰਦਰੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ CRPF ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉਕਸਾਹਟ ਦੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ।
ਮਨੁੱਖੀ ਪਹਿਲੂ: ਫਸੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰਧਾਲੂ
ਇਹ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, 3 ਜੂਨ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਅਚਾਨਕ ਲਗਾਏ ਗਏ ਅਣਐਲਾਨੇ ਕਰਫਿਊ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਫਸ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਫਸੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਹੋਰ ਵੱਧ ਗਈਆਂ।
ਮੀਡੀਆ ਬਲੈਕਆਊਟ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਅਕਾਲ
ਇਸ ਦਿਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਮੀਡੀਆ ਬਲੈਕਆਊਟ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ‘ਤੇ, ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰਾਂ ਅਤੇ ਟੀਵੀ ਚਾਲਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਟੈਲੀਫੋਨ ਅਤੇ ਟੈਲੈਕਸ ਲਾਈਨਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਸੂਚਨਾ ਬਲੈਕਆਊਟ ਦਾ ਮਕਸਦ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ, 1 ਜੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਂਚ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
1 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਤੱਕ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਹੁਣ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ।
2 ਜੂਨ, 1984: ਘੇਰੇ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ
ਫੌਜੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੜਾਅ
2 ਜੂਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ CRPF ਵੱਲੋਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਾਹਰੀ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਨਿਯਮਤ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦਿਨ ਪੈਰਾ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਅਹਿਮ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮ ਬੂਟਾ ਅਖਾੜਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉੱਚੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਮਦਦ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ।
ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ
ਇਸ ਦਿਨ 1 ਜੂਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ। ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਖ਼ਦਸ਼ਾ ਸੀ। ਕਈ ਫੌਜੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਜਗਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਮੋਰਚਾਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਮੋਰਚਿਆਂ (firing positions) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ।
ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਵਿਗੜਦੀ ਹਾਲਤ
ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਸੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ 2 ਜੂਨ ਦਾ ਦਿਨ ਬੇਹੱਦ ਭਿਆਨਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਕਰਫਿਊ ਨੂੰ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਲੰਗਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰਾਸ਼ਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡਰ ਅਤੇ ਸਹਿਮ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦ
ਇਸ ਦਿਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਿਵਾਦ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਸੂਤਰਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਲਾਊਡਸਪੀਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਅਪੀਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਣ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਥਿਤੀ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਸੀ। ਕਈ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਡਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਜਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸ ਡਰ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ।
2 ਜੂਨ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਫੌਜ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ‘ਤੇ ਪੂਰਨ ਪਾਬੰਦੀ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
3 ਜੂਨ, 1984: ਗੁਰਪੁਰਬ ਦਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਵਧਦਾ ਤਣਾਅ
ਸ਼ਹੀਦੀ ਗੁਰਪੁਰਬ ਦਾ ਦੁਖਦਾਈ ਮਾਹੌਲ
3 ਜੂਨ ਦਾ ਦਿਨ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਿਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ 1984 ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੌਜ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜੋ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਮਨਾਉਣ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਰਫਿਊ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਨਾਕਾਬੰਦੀ
ਇਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ 36 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਕਰਫਿਊ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੜਕੀ, ਰੇਲ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਆਵਾਜਾਈ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸੰਪਰਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ‘ਨੋ-ਗੋ’ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਬਾਹਰੋਂ ਮਦਦ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਬਾਹਰ ਜਾ ਸਕੇ।
ਫੌਜੀ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ
ਫੌਜ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦਬਾਅ ਹੋਰ ਵਧਾਉਂਦਿਆਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਮੋਰਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਫੌਜ ਨੇ ਭਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ (HMGs) ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੋਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਿੱਥੋਂ ਸਿੰਘ ਯੋਧੇ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ, ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਟੈਂਕੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਢਾਂਚੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੁੱਖ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਗੱਲਬਾਤ ਦੀਆਂ ਆਖਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 3 ਜੂਨ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਹੱਲ ਦੀਆਂ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦਾਂ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੋਹੜਾ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਨ, ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀਆਂ। ਫੌਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਹੁਣ ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
3 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਤੱਕ, ਸਥਿਤੀ “ਪੁਆਇੰਟ ਆਫ਼ ਨੋ ਰਿਟਰਨ” ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਹੁਕਮ ਮਿਲਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘ ਯੋਧੇ ਵੀ ਅੰਤਿਮ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਲੜਾਈ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਸ਼ਰਧਾ ਲਈ ਆਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕ ਇਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਿਆਨਕ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ।
4 ਜੂਨ, 1984: ਭਾਰੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਰਣਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ: ਭਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
4 ਜੂਨ ਦਾ ਦਿਨ Operation Blue Star ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮੋੜ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਹੋ ਰਹੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਣਨੀਤੀ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਫੌਜ ਨੇ ਭਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋਪਖਾਨੇ (artillery) ਅਤੇ ਮੋਰਟਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਭਾਰੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੋਰਚੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਸਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਮੁੱਖ ਹਮਲੇ ਲਈ ਰਾਹ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧ
ਇਸੇ ਦਿਨ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨੀ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫੌਜੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਹਮਲਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਓਢੀ (ਘੰਟਾ ਘਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ) ਅਤੇ ਸਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਗਠਿਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਸਨ, ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਦਾਖਲਾ ਮਾਰਗਾਂ ਨੂੰ “ਕਿਲਿੰਗ ਗਰਾਊਂਡ” (killing ground) ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਸਿੰਘ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ
ਅੰਦਰ ਮੋਰਚਾਬੰਦ ਸਿੰਘ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਪਤ ਮੋਰਚਿਆਂ (bunkers) ਅਤੇ ਸੈਂਡਬੈਗ ਨਾਲ ਬਣਾਈਆਂ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਫੌਜ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਰਸਤਿਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਜਦੋਂ ਫੌਜ ਨੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।
ਬੇਗੁਨਾਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਕਿਆਮਤ ਦੀ ਰਾਤ
4 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਕਿਆਮਤ ਦੀ ਰਾਤ ਬਣ ਕੇ ਆਈ। ਜਦੋਂ ਫੌਜ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਧੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫਸ ਗਏ। ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲਿਆਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ (shrapnel) ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਕ੍ਰਾਸ-ਫਾਇਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਕਾਰਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
4 ਜੂਨ ਦੀ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ, ਫੌਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਗਲਤ ਸੀ। ਇਸ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਮਲੇ, ਜੋ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
5 ਜੂਨ, 1984: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ
4 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਅਤੇ 5 ਜੂਨ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਾਂਡੋ ਯੂਨਿਟਾਂ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਕਾਰਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਇੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਫੌਜ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹੀ।
ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ
ਲਗਾਤਾਰ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡ ਨੇ 5 ਜੂਨ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ: ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਖਤਰਬੰਦ ਗੱਡੀਆਂ (Armoured Personnel Carriers – APCs) ਦੀ ਵਰਤੋਂ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਜੇਅੰਤਾ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਓਢੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋੜ ਕੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ
ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਟੈਂਕਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਰਚਲਾਈਟਾਂ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਮੋਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਸਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਟੈਂਕਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੇ ਤੋਪ ਦੇ ਗੋਲੇ ਦਾਗਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਈ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੈਂਕਾਂ ਨੇ ਉੱਚ-ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਕੁਐਸ਼ ਹੈੱਡ (HESH) ਸ਼ੈੱਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਬੰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਲਿਆਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਅਗਲੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅੰਤਿਮ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ
ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਦਮ ਤੱਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਲੜਾਈ ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸੇ ਰਾਤ ਅਤੇ 6 ਜੂਨ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਖੀ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ
ਜਦੋਂ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੁੰਦਰੀ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸੈਂਕੜੇ ਡਰੇ ਅਤੇ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਿੱਟੇ ਝੰਡੇ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਫੌਜ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਲੂਕ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
6 ਜੂਨ, 1984: ਲੜਾਈ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ
ਮੁੱਖ ਲੜਾਈ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
6 ਜੂਨ ਦੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਰਖਵਾਲੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ, ਸਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਯੋਧੇ ਅਜੇ ਵੀ ਮੋਰਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਡਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ-ਯੋਧਿਆਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ “ਸਫਾਈ” ਜਾਂ “ਮੌਪ-ਅੱਪ” ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਇਸੇ ਦਿਨ, ਫੌਜ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 6 ਜੂਨ ਨੂੰ ਹੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ‘ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ।
ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ
ਇਹ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਦੁਖਦਾਈ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸੀ। ਫੌਜ ਨੇ ਮਰਦਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਬਚੇ ਹੋਏ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਲੂਕ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਈ ਸੁਤੰਤਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ
6 ਜੂਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਖਜ਼ਾਨੇ, ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਸਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ: ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ 5 ਅਤੇ 6 ਜੂਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਕੇ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ।
- ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪੱਖ: ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਖ ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 6 ਜੂਨ ਨੂੰ ਫੌਜ ਨੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅੱਗ ਲਗਾਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੀਮਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲਿਜਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਦਿਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਸਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਸੀ।
7 ਜੂਨ, 1984: ਫੌਜੀ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ
7 ਜੂਨ ਤੱਕ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਇੱਕ ਜੰਗੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕੰਟਰੋਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ, ਸਬੂਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ।
ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਪੂਰਨ ਨਿਯੰਤਰਣ
ਇਸ ਦਿਨ ਤੱਕ, ਫੌਜ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ “ਸੈਨੀਟਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ” ਅਤੇ ਤਲਾਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਹਰ ਕਮਰੇ, ਹਰ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਦੀ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਤਲਾਸ਼ੀ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪੂਰੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਾਗਰਿਕ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਨਿਰੀਖਕ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਕੰਮ
ਫੌਜ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਚੁਣੌਤੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਸੀ। ਜੂਨ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਣ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ। ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਸਸਕਾਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਦੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾ ਆ ਸਕੇ।
ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਸਥਾਈ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਭਾਰੀ ਕਮੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦੀ ਸੀ, 7 ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮੀਡੀਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ, ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ “ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ” ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਸਫਲ ਕਦਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਿਖਾ ਕੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਇੱਕ-ਪਾਸੜ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
8 ਤੋਂ 10 ਜੂਨ, 1984: ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦਾ ਦੌਰਾ ਅਤੇ ‘ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼’ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ
ਇਹ ਤਿੰਨ ਦਿਨ Operation Blue Star ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।
8 ਜੂਨ: ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਦੌਰਾ
ਇਸ ਦਿਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦੌਰਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਮਾਇਨੇ ਸਨ।
- ਭਾਵੁਕ ਦ੍ਰਿਸ਼: ਕਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂ ਨਾ ਰੋਕ ਸਕੇ ਅਤੇ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵੁਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ।
- ਸੁਰੱਖਿਆ ਘਟਨਾ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੁਤਾਹੀ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਤਾਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਨਾਈਪਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਫੌਜ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ “ਸੁਰੱਖਿਅਤ” ਨਹੀਂ ਸੀ।
- ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ: ਇਸ ਦੌਰੇ ਕਾਰਨ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ “ਪੰਥ ਦੋਖੀ” ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕਮਾਂਡਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਤਨਖਾਹੀਆ ਵੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
‘ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼’: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ
ਜਿਵੇਂ ਹੀ Operation Blue Star ਖਤਮ ਹੋਇਆ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ 8, 9 ਅਤੇ 10 ਜੂਨ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼’ ਦਾ ਕੋਡ-ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
- ਉਦੇਸ਼: ਇਸ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਐਲਾਨਿਆ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ, ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਜਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ।
- ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਤਰੀਕਾ: ਫੌਜ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਘਰ-ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਅਤੇ ਡਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡਰ, ਦਹਿਸ਼ਤ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ Operation Blue Star ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਤਸ਼ੱਦਦ, ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ‘ਲਾਪਤਾ’ ਹੋਣ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਫੌਜ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
10 ਜੂਨ ਤੱਕ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ 10 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਝੋਕੀ ਰੱਖੇਗਾ।
- ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੇਗਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰ ਪਏ।
- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਤੀ ਅਭਿਆਨ ਬਣ ਗਈ।
ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ: ਜਾਨੀ, ਮਾਲੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੁਆਰਾ ਹੋਇਆ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁ-ਪੱਧਰੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: 1.ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ, 2.ਇਮਾਰਤੀ ਅਤੇ 3.ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ।
ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ: ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਵਿਵਾਦ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਗਿਣਤੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ-ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ।
- ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ: ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਵਾਈਟ ਪੇਪਰ’ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਦੇ 83 ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ 493 ਸਿੰਘ ਯੋਧਿਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ।
- ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵੇ: ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਈ ਸੁਤੰਤਰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਰਕ ਟਲੀ), ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ (5,000 ਤੋਂ 10,000 ਤੱਕ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ) ਵਿੱਚ ਸੀ।
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜੋ 3 ਜੂਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ ਮਨਾਉਣ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕਰਫਿਊ ਕਾਰਨ ਅੰਦਰ ਫਸ ਗਏ ਸਨ। ਮੀਡੀਆ ਬਲੈਕਆਊਟ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਸਕਾਰ ਕਾਰਨ ਸਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਮਾਰਤੀ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ
ਇਸ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਭੌਤਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
- ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ: ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ, ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਟੈਂਕਾਂ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਨੇ ਇਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਖੰਡਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਗੁੰਬਦ ਸਮੇਤ ਪੂਰੀ ਇਮਾਰਤ ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਛਲਣੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
- ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ: ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਓਢੀ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ, ਅਤੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦਰਜਨਾਂ ਕਮਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੁੰਦਰੀ ਹਾਲ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਪੂਰੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਜਾਂ ਗੋਲੇ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਵੇ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ
ਜਾਨੀ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ, ਇਹ Operation Blue Star ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੱਟ: ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਲੱਗੀ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹਮਲਾ ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਸੜਨਾ: ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਸੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ, ਹੁਕਮਨਾਮੇ, ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੂਪ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਨਮੋਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ। ਇਸਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਤੋਸ਼ਾਖਾਨੇ ਦੀ ਲੁੱਟ: ਤੋਸ਼ਾਖਾਨਾ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤੂਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਿਆ ਚੰਦੋਆ, ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਸਤਰ) ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਤੋਸ਼ਾਖਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਸਤੂਆਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਨਾਂ ਦਾ ਘਾਣ: ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜੇ
ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵ੍ਹਾਈਟ ਪੇਪਰ (White Paper) ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ 83 ਫੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 493 “ਖਾੜਕੂਆਂ” (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ) ਮਾਰੇ ਗਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹਨ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਸੁਤੰਤਰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ ਜੋ ਗੁਰਪੁਰਬ ਮਨਾਉਣ ਆਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਅਨੁਮਾਨ 4,000 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 10,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਤੱਕ ਦੇ ਹਨ। ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮੌਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ “ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਲੜਾਈ” ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਹੈ।
ਸਾਰਣੀ 1: ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਮੌਤ ਅੰਕੜੇ
| ਸਰੋਤ | ਮਾਰੇ ਗਏ ਫੌਜੀ ਕਰਮਚਾਰੀ | ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਯੋਧੇ/ਸਿੰਘ | ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ | ਕੁੱਲ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ |
| ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵ੍ਹਾਈਟ ਪੇਪਰ (1984) | 83 | 493 (ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਲ) | 309 (ਸ਼ਰਧਾਲੂ) | 576+ |
| ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਬਿਆਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ) | 700 (ਫੌਜੀ) | – | – | – |
| ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ Ensaaf) | – | – | – | 4,000 – 10,000+ |
| ਸੁਤੰਤਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਨੁਮਾਨ | – | – | – | ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ |
ਨੋਟ: ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਅਨੁਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ
ਇਸ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਨੇ ਇਸ ਪੰਜ-ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਗੁੰਬਦ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਢਾਂਚਾ ਖੰਡਰ ਬਣ ਗਿਆ।
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ) ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ 140 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਉੜੀ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਬੁੰਗਿਆਂ ਅਤੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਅਤੇ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ: ਇੱਕ ਅਪੂਰਤੀ ਘਾਟਾ
ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਖਜ਼ਾਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 20,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਗ੍ਰੰਥ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਰੂਪ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਪਹਿਲੂ ਹੈ।
ਇਸਦੀ ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ 5 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਾਸੜ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਅਤੇ ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ CBI ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਫੌਜ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ CBI ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 7 ਜੂਨ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।
ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਫੌਜੀ ਜਾਂ ਰਣਨੀਤਕ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਕਾਰਵਾਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਸਿੱਟੇ: ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸਦੇ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਸਿੱਟੇ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ।
ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਲਗਭਗ 5,000 ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹਮਾਇਤ ਦਿੱਤੀ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਸਿੱਟਾ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ, ਭਾਈ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹਿੰਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਇਸਨੂੰ “ਦੰਗੇ” ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ “ਕਤਲੇਆਮ” (Pogrom) ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਮਲਾਵਰ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮੂਹਿਕ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ‘ਤੇ ਲੂਣ ਛਿੜਕਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਨ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ: ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ
ਜੂਨ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਹੈ। Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ‘ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਏ। ਇਹ ਓਪਰੇਸ਼ਨ Sikh ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਘਟਨਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੋਂ ਸਬਕ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਸੀ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਫਲਤਾ, ਆਪਸੀ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ ਚੱਕਰ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਅਟੱਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਜਾਨਾਂ ਲਈਆਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵੀ ਛੱਡੇ।
ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੱਥ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਦਰਦਨਾਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਮੰਗ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਜੇ ਵੀ ਭਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਲਚਕੀਲਾਪਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ, ਸਮਝ ਅਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ-ਸਫਾਈ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਹੀ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਖਰੜਾ… 1986 Khalistan Constitution: A Controversial Analysis
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਕੀ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵਿਵਾਦਿਤ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ?
ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ (1973) ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਹੀ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ 4। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਦਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਮੰਗਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ।
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਕਿਉਂ ਹੈ?
ਸਰਕਾਰੀ ਵ੍ਹਾਈਟ ਪੇਪਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਗਭਗ 576 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 83 ਫੌਜੀ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ। ਇਹ ਅੰਤਰ ਮੀਡੀਆ ਬਲੈਕਆਊਟ, ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਪੂਰਨ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਸਕਾਰ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂਚ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਈ।
ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖ ਵਿਵਾਦ ਕੀ ਹੈ?
ਮੁੱਖ ਵਿਵਾਦ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਹੈ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਕਿਵੇਂ ਤਬਾਹ ਹੋਈ। ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਗਈ। ਪਰ ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ, SGPC ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ CBI ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਫੌਜ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਰੇ ਕੀਮਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਖਾਲੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪੰਜਾਬ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਿਆ?
ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਗਈ ਇੱਕ “ਸਫਾਈ” ਮੁਹਿੰਮ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬਣ ਗਈ 29। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਵਿਆਪਕ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਦੌਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ‘ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ” ਜਾਂ “ਹੋਲੋਕਾਸਟ”। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਰਜ ਹਨ: 1746 ਦਾ ‘ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਅਤੇ 1762 ਦਾ ‘ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਕਾਰਨ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ‘ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਦਰਦ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ 1।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ… ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#OperationBlueStar #SikhHistory #Punjab1984 #AmritsarMassacre #HumanRights #NeverForget84 #HistoricalDocumentary
