Bhai Anokh Singh ਉਬੋਕੇ (1952–1992) – ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲਾ ਨਿਡਰ ਯੋਧਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਯਾਦ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਮੁਖਬੰਧ
Bhai Anokh Singh ਉਬੋਕੇ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੰਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਹਾਦਰੀ, ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਟੁੱਟ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
“ਨਹੀਂ! ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਘਰ ਰਹਾਂ। ਨਹੀਂ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ।” ਇਹ ਸ਼ਬਦ Bhai Anokh Singh ਉਬੋਕੇ ਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਉਹ ਭਾਵਨਾ ਸਾਫ਼ ਝਲਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪਲ ਤਿਆਰ ਸੀ।
Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੱਕ ਹਰ ਕਦਮ ’ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ—ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੱਕ—ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਾਂਗੇ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
Bhai Anokh Singh ਦਾ ਜਨਮ 18 ਦਸੰਬਰ 1952 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉਭੋਕੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ, ਬੀਬੀ ਹਰਦੀਪ ਕੌਰ, ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਪਿੰਡ ਉਬੋਕੇ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹਾਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਖੀ ਹੈ, ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਰੂਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਇੱਕ ਮਿਹਨਤੀ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਕਿਸਾਨ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗਾਈ। ਇਸ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਨੇ Bhai Anokh Singh ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ।
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਕੇਤ
Bhai Anokh Singh ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਉਬੋਕੇ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਪਿੰਡ ਭਾਮਣੀ ਵਾਲੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਚੁਸਤ ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਰੰਗ ਉਦੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹ 9ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਯਾਨੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਚਾ, ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੁਲਝ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨੇ Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਉਸ ਕਾਤਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਿਰਫ਼ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਦੇ ਕਾਤਲ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਘਟਨਾ Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਝਲਕ ਸੀ। ਇਸ ਬਦਲੇ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਾਪਸ ਨਾ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਟਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਫ਼ਰ ਵੱਲ ਲੈ ਗਈ।
ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ
ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੌਰਾਨ, Bhai Anokh Singh ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲਾਇਸੈਂਸੀ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ।
Bhai Anokh Singh ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਚਿਸਪਾ ਜਾਗੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅੱਗ ਪ੍ਰਜਵਲਿਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੱਲ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਅਤੇ ਬਚ ਨਿਕਲਣਾ
1978 ਵਿੱਚ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ, ਜਦੋਂ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 13 ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਰੋਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, Bhai Anokh Singh ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਝੜਪ ਹੋ ਗਈ। ਪੁਲਿਸ Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਆਈ, ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਾਇਸੈਂਸੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ’ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚੱਲਿਆ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ Bhai Anokh Singh ਦੇ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਸਥਾਨਕ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਲਾਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਉਭੋਕੇ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਖਾਸ ਕਿਰਪਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮਕਸਦ ਦਿੱਤਾ।
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਹਾਡੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ?” ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਮੈਨੂੰ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਹੈ।” ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਵੇਂ?” ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਸੁਣਾਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਥਾਪੜੀ ਦਿੱਤੀ।
ਇਹ ਥਾਪੜੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਰੀਰਕ ਸੰਪਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜਥੇ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਹ ਕੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ 2-3 ਘੰਟੇ ਸੰਤ ਜੀ ਨਾਲ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ।
ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਹੀਰੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰਾਸ਼ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਅਸਰ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਸੀ ਕਿ Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਾਲ ਰੱਖਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੌਂਪੀ।
Bhai Anokh Singh ਘਰ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਲਾਇਸੈਂਸੀ ਹਥਿਆਰ ਸੰਤ ਜੀ ਕੋਲ ਲੈ ਆਏ, ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਹਥਿਆਰ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੇ, ਇਹ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।” ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਨਹੀਂ! ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਘਰ ਰਹਾਂ। ਨਹੀਂ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ।” ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੱਗ ਅਤੇ ਪੰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸਨ।
ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਅਤੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਬਣਨਾ
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Bhai Anokh Singh ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੁਆ ਦਾਸ ਅਤੇ ਸਾਂਸੀ ਦੇ ਥਾਣੇਦਾਰ, ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, Bhai Anokh Singh ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿਪਾਹੀ ਵਜੋਂ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦੀ ਭਲਾਈ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।
ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਿਸ਼ਨ
Bhai Anokh Singh ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਾਂਵਾਲ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਡੀ.ਆਰ. ਭੱਟੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਚੰਦੋ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ 6 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ—ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਭਾਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਡਰਾਈਵਰ, ਭਾਈ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕੁੱਕੂ, ਭਾਈ ਪਰਸਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ—ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਡੀ.ਆਰ. ਭੱਟੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਹਥਿਆਰ ਲਏ ਸਨ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਜਦੋਂ ਮਿਸ਼ਨ ’ਤੇ ਜਾਓ, ਅਰਦਾਸ ਕਰੋ ਅਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਜਾਣ।” ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਨਿਕਲ ਪਏ।
ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਦਾਰ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਹਰ ਹਰਕਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਿੰਘ ਮਾਨਾਂਵਾਲ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਪ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸੜਕ ’ਤੇ ਟਰੱਕ ਖੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਜੀਪ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਬਿਆਨ ਦੇਣ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਤ ਜੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਣਾ
ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਜੀਪ ਨੂੰ ਟਰੱਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਜੀਪ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਘੱਟ ਹੋਈ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਸਿੰਘ ’ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪਰ ਜੀਪ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੀ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਿੰਗ ਸਟੀਅਰਿੰਗ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਸੱਜੇ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਐਲ.ਐਮ.ਜੀ. ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਜੀਪ ਤੋਂ ਸੜਕ ’ਤੇ ਡਿੱਗ ਗਏ।
ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਡਰਾਈਵਰ ਭਾਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। Bhai Anokh Singh ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਜੇ ਬਾਹੂ, ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਵਾਪਸ ਜੀਪ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚ ਲਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨਾਕਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਜੀਪ ’ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਜੀਪ ਦੇ ਟਾਇਰ ਫਟ ਗਏ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਿੰਘ ਮਰਨ ਤੱਕ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।
ਭਾਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੀਪ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਬੰਕਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਜੀ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਰਦਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਰੋ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਿਆ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੈਂ।
“ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਓ, ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ, ਤੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ?” ਸਰਦਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਚਲ, ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕਿ ਉੱਠ ਕੇ ਮੂੰਹ ਧੋ ਲਵੇ।” ਪਰ ਪਿਤਾ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ, ਪਰ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹੁਣ 15 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, Bhai Anokh Singh ਖੁਦ ਉੱਠ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਜੇ ਤੂੰ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਹੁਣੇ ਉੱਠ ਜਾਂਦਾ।”
ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ, ਪਰ Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਬਚ ਸਕਣ। ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਇਸ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।” ਸੰਤ ਜੀ ਖੁਦ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਿੱਤੀ। 15 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ, Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ, ਜੋ ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ’ਤੇ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।
ਜੂਨ 1984 ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ’ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਠਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬੰਕਰਾਂ ਤੋਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 6 ਜੂਨ 1984 ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਜਦੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਤਾਂ ਠਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਠਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਰਾਹੀਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਪਿਆ।
Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਵਾਲੀ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੇ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਫੌਜ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?” ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਮੇਰਾ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਠੇਲਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਘਰ ਸੜ ਗਿਆ ਹੈ।” ਫੌਜ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਆਏ ਸਨ।
ਫੌਜ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।” ਫੌਜ ਨੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਦਾਗ ਵੇਖਿਆ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਜਨਮ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੈ।” ਬਾਂਹ ’ਤੇ ਦਾਗ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਕੱਟਦੇ ਸਮੇਂ ਲੱਗਾ ਹੈ।” ਲੰਬੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਹਿਲਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਿੰਘ ਦੱਸਿਆ।
ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ
Bhai Anokh Singh ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੇਲ੍ਹ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਜੇਲ੍ਹ, ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੋਧਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਲੁਧਿਆਣਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਫਸਰ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਨੱਕ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਹੋਰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਹੋਇਆ।
ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਕੇ ਜ਼ਖਮੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੈਦੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਏ। ਜੋਧਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਲਿਆਇਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, “ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਲਈ ਲਿਆਓ, ਜਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਲਿਆਓ।” 5 ਸਾਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਰਿਹਾਅ ਹੋਏ।
ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ
ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਜੀਵਨ
ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖਾਡਕੂ ਸਿੰਘ Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ, ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਘਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਲਸਾ ਆਫ ਖਾਲਿਸਤਾਨ’ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮੂਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਕਾਰ ਲੁਕਣ-ਛਿਪਣ ਦਾ ਖੇਲ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ
ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ, Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਈ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ, ਬਾਹਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਗੋਵਿੰਦਵਾਲ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਣ।
ਅੰਤਮ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
1992 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ
ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ Bhai Anokh Singh ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੋਵਿੰਦਵਾਲ ਆਉਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ ਗਈ, ਅਤੇ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਨ। ਨਿਹੱਥੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਖਾਡਕੂ ਸਿੰਘ ਬਚ ਗਏ।
ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
24 ਦਸੰਬਰ 1992 ਨੂੰ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ Bhai Anokh Singh ਉਬੋਕੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਡਰ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
Bhai Anokh Singh ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਨੇ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਭਾਈ ਅਨਾਰ ਸਿੰਘ ਪਰਾ
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
- ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ?
ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ ਦਾ ਜਨਮ 18 ਦਸੰਬਰ 1952 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉਭੋਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। - ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਜੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ?
ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਭੇਜਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਸੰਤ ਜੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। - ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੁਆ ਦਾਸ, ਸਾਂਸੀ ਦੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਅਤੇ ਡੀ.ਆਰ. ਭੱਟੀ ਵਿਰੁੱਧ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। - ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?
24 ਦਸੰਬਰ 1992 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ। - ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਉਬੋਕੇ ਦੀ ਅਮਰ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ, ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਦਿਓ। ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਲਾਈਕ, ਸ਼ੇਅਰ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਕਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈਏ! 🙏 ਸਤਿਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ!
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#SikhHistory #ShaheedLegacy #PunjabHero #TrueStory #KhalistanWarrior #FearlessSoldier #SikhStruggle
