ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਉਰਫ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ
ਕੌਣ ਸਨ Bhai Mengha Singh Babbar? ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਉਸ ਯੋਧੇ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਖੋਜੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1984 ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਉਰਫ਼ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ: 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਯੋਧੇ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਾਥਾ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਅੱਠਵਾਂ ਅਤੇ ਨੌਵਾਂ ਦਹਾਕਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਦੌਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ, ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ, ਜਿਸਦੀ ਸਿਖਰ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦਾ ਕੋਡ-ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈਆਂ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਮ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਯਮੁਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਕਿਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਬਣਨ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਗਾਥਾ ਹੈ।
ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਲੇਖ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਯਤਨ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪੱਖਪਾਤ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਹਵਾਲੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਤੱਥਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ, 1978 ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੌਰਾਨ Bhai Mengha Singh Babbar ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵਰਣ ਪੇਸ਼ ਕਰੇਗਾ।
ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ Bhai Mengha Singh Babbar ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1984 ਦੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਯੋਧਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ, ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣ।
ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ (1973-1984)
| ਸਾਲ | ਘਟਨਾ |
| 1973 | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ। |
| 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 | ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ। |
| 1979 | ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬਣੇ; ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) ਦੀ ਰਸਮੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। |
| 24 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 | ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋਇਆ। |
| 4 ਅਗਸਤ 1982 | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। |
| ਦਸੰਬਰ 1983 | ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। |
| 1 ਜੂਨ 1984 | ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨਾਲ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ; ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। |
| 3-6 ਜੂਨ 1984 | ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੜਾਅ। |
| 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 | ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ। |
| ਨਵੰਬਰ 1984 | ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। |
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੰਕਟ
ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਗਠਨ, ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ-ਰਾਜ ਸਬੰਧਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ: ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ
1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸਬ-ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ 16-17 ਅਕਤੂਬਰ, 1973 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ “ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ।
ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ, ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰਨਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮਤਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ, ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ “ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼” ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿਚਕਾਰ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਟਕਰਾਅ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਿਆ।
1978 ਦਾ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕਾ: ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਢ
ਜਿੱਥੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦਿਨ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾ ਵੱਲੋਂ ਕੱਢੇ ਜਾ ਰਹੇ ਇੱਕ ਜਲੂਸ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ 13 ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ, ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ “ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕਾ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਘਟਨਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਸਮੇਤ 62 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀ ਅਦਾਲਤ ਵੱਲੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਿਆ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਖਲਾਅ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ “ਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ” ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। Bhai Mengha Singh Babbar ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ: ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 4 ਅਗਸਤ, 1982 ਨੂੰ “ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ” ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਿਵਲ ਨਾ-ਫ਼ਰਮਾਨੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਵਿਆਪਕ ਸਮਰਥਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਕਈ ਦੌਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਲਗਾਤਾਰ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਸੰਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਕਦਮ ਨੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੂਨ 1984 ਦੀ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਪਿੜ ਬੰਨ੍ਹਿਆ।
ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ: ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦਾ ਜਨਮ
ਹਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਹਿਰ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਸਧਾਰਨ ਹਾਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1957 ਵਿੱਚ ਜਗਾਧਰੀ, ਯਮੁਨਾ ਨਗਰ (ਹਰਿਆਣਾ) ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ, ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ ਜੋ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। Bhai Mengha Singh Babbar ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਯਮੁਨਾ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਨੌਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. (Industrial Training Institute) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਵੈਲਡਿੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਣ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਸੀ।
1978 ਦੇ ਸਾਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ
13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕੇ ਨੇ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਕਈ ਪੰਥਕ ਲਿਖਤਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ 13 ਨਿਹੱਥੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਤੀਬਰ ਪੰਥਕ ਚੇਤਨਾ ਜਗਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਸੰਸਾਰਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਗਿਆ। Bhai Mengha Singh Babbar ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲੱਭਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
Bhai Mengha Singh Babbar ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਆਖਰਕਾਰ, 1979 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਲੇ ਮਹੱਲੇ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ।
ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਚੇਤਨਾ
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਢਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਥਕ ਭਾਵਨਾ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜਗਾਧਰੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਤਲ ਦਾ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।
ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, “ਅਸੀਂ ਇਸ ਝੂਠੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਜਿਸ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਜਾਈਏ?”। ਇਹ ਕਦਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਟੇਟ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਸੀ। Bhai Mengha Singh Babbar ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਸੁਮੇਲ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ, ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਜਾਂ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ “ਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ” ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਗਰਮ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਸੱਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸੋਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਸੀ।
ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਘਟ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। Bhai Mengha Singh Babbar ਦਾ ਜਗਾਧਰੀ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਮਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ
ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਨਾਲ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 1979 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਕੇ ਸਿੱਧਾ 1978 ਦੇ ਸਾਕੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਦਮ ਸੀ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਉਸ ਕੇਂਦਰ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ‘ਤੇ ਉਸਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ, ਉਹ “ਚਲਦਾ ਵਹੀਰ” ਨਾਮਕ ਜਥੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਤਨ-ਮਨ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਵਾਲਾ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਬੰਧ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਲਹਿਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਕੱਠ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬੰਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ ਵੀ ਉਸਾਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ “ਖਾਲਸਾ ਫਾਰਮ” ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਕੈਂਪ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਉਣਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਇਸ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਕੈਂਪ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣਨਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ, ਭਾਈ ਸੁਲੱਖਣ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵਧਾਵਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਮਕਸਦ ਸੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਇੰਨੀਆਂ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਅੰਜਾਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੱਥ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲਹਿਰ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਯਤਨ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਬੇਤਰਤੀਬ ਹਿੰਸਾ।
ਗੁਪਤਵਾਸ ਅਤੇ ਨਿੱਤਨੇਮ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤਵਾਸ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਲੁਕ-ਛਿਪ ਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਨਿੱਤਨੇਮ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਟੱਲ ਰਹੀ। ਕਈ ਪੰਥਕ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਸੱਚਖੰਡ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂਦੇ, ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਦੇ।
ਜਦੋਂ Bhai Mengha Singh Babbar ਦੇ ਸਾਥੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ, “ਜੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋੜ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?”। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, Bhai Mengha Singh Babbar ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਲੰਗਰ ਅਤੇ ਜੋੜਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।
Bhai Mengha Singh Babbar ਦਾ ਇਹ ਵਿਵਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਆਪਣੀ ਆਸਥਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ “ਯੋਧਾ-ਸੰਤ” ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਤ ਸੀ।
ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ: ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ
ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ “ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ” ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ “ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਸੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
1 ਜੂਨ, 1984: ਹਮਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਬੁਲੇਟਿਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ “ਬਿਨਾਂ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਹੋਈ ਗੋਲੀਬਾਰੀ” ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਕਰੀਬ 12:30 ਤੋਂ 12:40 ਵਜੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ (CRPF) ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ (BSF) ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ, ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨੇ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਸਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਫੌਜ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਣੀ ਤਾਂ ਜੋ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰੇਡੀਓ ‘ਤੇ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਅੰਦਰੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਹੋਈ, ਜਦਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਸੰਜਮ ਵਰਤਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ “ਨੰਗਾ ਝੂਠ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 8 ਤੋਂ 11 ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 2 ਜੂਨ ਨੂੰ, ਬੀਬੀਸੀ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਮਾਰਕ ਟਲੀ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ 34 ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਿਖਾਏ ਗਏ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਹਮਲਾ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਵਾਦਿਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਇਸੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ।
ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ‘ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਘਰਸ਼
ਜਦੋਂ 1 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੌਂ-ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਨੇ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋਰਚਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਸੰਭਾਲੀ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਸਰਕਾਰੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ।
ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ‘ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਸੀ। ਉੱਪਰੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਵਰ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਨਾਈਪਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਆ ਲੱਗੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਡਿੱਗੇ, ਨੇੜੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ!! ਹਾਲ ਕੀ ਹੈ??” ਮੌਤ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਵੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ, “ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ!!!”।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ, ਭਾਈ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਵਿਖੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਜਾਂ ਡਾਕਟਰ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਪੱਟੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਭੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ “ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ” ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ 2। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅੰਦਰੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਦੇ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ।
ਸ਼ਹਾਦਤ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਦਰਭ
Bhai Mengha Singh Babbar ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ “ਸ਼ਹੀਦ” ਦਾ ਦਰਜਾ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
“ਸ਼ਹੀਦ” ਦੀ ਪਦਵੀ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ
ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ “ਸ਼ਹੀਦ” ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਰਥ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਪਦਵੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਧਰਮ, ਸੱਚ ਜਾਂ ਨਿਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਪਦਵੀ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ, “ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।”।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਰਜਾ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਰਕਾਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੁਰਬਾਨੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ। ਇਹ ਪਦਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ Bhai Mengha Singh Babbar ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਸਕਾਰ: ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਘਟਨਾ
ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਸ੍ਰੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਥੇਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਨੇ ਲਿਆ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਯਮੁਨਾ ਨਗਰ ਤੋਂ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਅਤੇ ਚੋਲਾ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ, ਭਾਈ ਸਾਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ‘ਤੇ ਲੋਈ ਭੇਟ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, Bhai Mengha Singh Babbar ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਿਖਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਰਸਮ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿੰਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਨਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ
ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਘਟਨਾ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਉਸ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜੋ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ, “ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।”
ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ, ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ “ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਜਬਰੀ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲਾਂ” ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਆਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਦੁਆਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਇਸੇ ਦੌਰ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਬੂਤ ਹੈ।
ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਦਰਭ ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਢਾਂਚਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਲਗਭਗ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤਹਿਤ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਛੋਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ‘ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਅਮਰ ਯਾਦ
ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਉਰਫ਼ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਭਾਵੇਂ ਛੋਟਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਨਿਸ਼ਚੇ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ ਤੱਕ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। Bhai Mengha Singh Babbar ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਵਿਦਰੋਹ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ।
Bhai Mengha Singh Babbar ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ 1978 ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕੇ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣੀ। ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਉਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਜਿਸਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ Bhai Mengha Singh Babbar ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ “ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ!!!”, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ” ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੜਾਈ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੀ।
ਅੱਜ, ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ, ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਦੌਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਰੀਖਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਲਈ ਜੀਵਨ ਜੀਵਿਆ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। Bhai Mengha Singh Babbar ਦੀ ਯਾਦ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਦਰਦ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮਰ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੀਵਤ ਰਹੇਗੀ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ Shaheed Bhai Major Singh Nagoke
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦਾ ਅਸਲ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਹ ਯਮੁਨਾ ਨਗਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਹੋਏ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1979 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਥਕ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ 2।
2. ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਸਨ?
ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸਦਾ ਗਠਨ 1978 ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਅਤੇ ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਦੋ ਸਨ: ਪਹਿਲਾ, 1978 ਦੇ ਸਾਕੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਸਿੱਖ ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ।
3. 1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕੀ ਹਨ?
1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਰੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ “ਬਿਨਾਂ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਹੋਈ ਗੋਲੀਬਾਰੀ” ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਕਈ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ CRPF ਅਤੇ BSF ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਕਰੀਬ 12:30 ਵਜੇ ਬਾਹਰੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।
4. ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਾ “ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ” ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਈ ਪੰਥਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਾ “ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ” ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ 1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਿੱਧੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਮੈਂਘਾ ਸਿੰਘ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#BhaiMenghaSingh #BabbarKhalsa #OperationBlueStar #SikhHistory #Punjab1984 #HumanRights #ShaheedLegacy
