ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ…
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਇੱਕ ਯੋਧੇ Wassan Singh Zafarwal ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ। ਜਾਣੋ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਨੌਜਵਾਨ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਚੁਣਿਆ।
ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ: ਸੰਘਰਸ਼, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਗਾਥਾ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਉਭਾਰ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਗਾਥਾ 1980ਵਿਆਂ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ Sikh ਕੌਮ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਦੌਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ Wassan Singh Zafarwal ਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ “ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ” ਨਾਮ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ 19 ਸਾਲਾ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ, ਵਾਸੀ ਬੁੱਲੇ ਨੰਗਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ), ਨੂੰ 16 ਜੁਲਾਈ 1990 ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੁਖਦਾਈ ਸੱਚਾਈ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਆਗੂ ਅਤੇ ਰਾਜਕੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੀੜਤ, ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ—ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ, KCF ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੰਭਾਲਣ, ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ—ਨੂੰ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੰਕਟ ਦਾ ਦੌਰ: 1970-80ਵਿਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
1970 ਅਤੇ 1980 ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Sikh ਭਾਈਚਾਰਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ-ਰਾਜ ਸਬੰਧਾਂ ਵਰਗੇ ਕਈ ਅਹਿਮ ਮਸਲੇ ਅਣਸੁਲਝੇ ਰਹੇ। ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਬੇਚੈਨੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਿਖਰ 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ’ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਸ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੁੱਕਿਆ। 1978 ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹਿੰਸਕ ਝੜਪ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ’ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਮੋੜ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਸਦੇ Sikh ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਹਿੰਸਾ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੱਕ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਕੜੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਅਤੇ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ
1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ Sikh ਰਾਜ ‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸੀ।
KCF ਦਾ ਗਠਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਦਾ ਗਠਨ 1986 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨਿਆ ਮਕਸਦ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। KCF ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ, ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਭਾਈ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ (ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ) ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੁਸ਼ਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਗੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ: ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਦੌਰ
12 ਜੁਲਾਈ 1988 ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ KCF ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, KCF ਇੱਕ ਇਕਸਾਰ ਕਮਾਂਡ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਈ ਖੇਤਰੀ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਧੜਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਸੰਭਾਲੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal, ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ ਅਤੇ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੇ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, Wassan Singh Zafarwal ਦਾ KCF ਦੀ ਉੱਚ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕੇਂਦਰੀ ਆਗੂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਖੇਤਰੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੇ KCF ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧੜੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੰਭਾਲੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ (ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ)’ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।
ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲਾ:
“We will not create a society where one human being is poor and sleeps in the street while his neighbour sleeps in the palace or a luxurious building. We shall eliminate all remaining feudal and monopolist forces.”
— Wassan Singh Zafarwal (ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ)
ਇਹ ਹਵਾਲਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਆਸੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਸੀ।
ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ: ਇੱਕ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
| ਸਮਾਂ (Time) | ਘਟਨਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ (Description) | ਸਰੋਤ (Sources) |
| 1970s | ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਬੇਚੈਨੀ | ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ (1973) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ। | 3 |
| ਜੂਨ 1984 | ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ | ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ। | 7 |
| ਨਵੰਬਰ 1984 | Sikh ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਸਾ | ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ। | 10 |
| 1986 | KCF ਦਾ ਗਠਨ | ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਦਾ ਗਠਨ। | 14 |
| 1988 | KCF ਵਿੱਚ ਵੰਡ | ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, KCF ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ; Wassan Singh Zafarwal ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧੜੇ ਦੇ ਆਗੂ ਬਣੇ। | 14 |
| 1984-1995 | ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦਾ ਦੌਰ | ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ Punjab Police ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ। | 23 |
| ~2000-2001 | ਭਾਰਤ ਵਾਪਸੀ | ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ-ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ। | 5 |
| 2001 | ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਬਰੀ | 1986 ਦੇ ਬਟਾਲਾ ਗੋਲੀਕਾਂਡ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਅਦਾਲਤ ਵੱਲੋਂ ਬਰੀ। | 28 |
| 2009 | ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਹ ਦਾ ਐਲਾਨ | ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਛੱਡ ਕੇ “ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ” ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਐਲਾਨ। | 29 |
| 2015 | ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ | ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ Punjab Police ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। | 1 |
| 2023 | ਸਮਕਾਲੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ | ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ। | 5 |
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਦਰਭ
1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1990ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਏ ਟਕਰਾਅ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਾਨਾਂ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਗਹਿਰੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਲਈ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ KCF ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ—ਜਿਵੇਂ ਕਿ Punjab Police, CRPF ਅਤੇ BSF—ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਈ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਮੁਖਬਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਲਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡਰ ਅਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।
ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ Punjab Police ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ। Amnesty International , Human Rights Watch ਅਤੇ Ensaaf ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੋਂ 1995 ਦਰਮਿਆਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:
- ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ (Enforced Disappearances): ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। Ensaaf ਨੇ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
- ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ (Extrajudicial Executions): ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ‘ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
- ਤਸ਼ੱਦਦ (Torture): ਪੁਲਿਸ ਥਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
- ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰ (Secret Cremations): ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੰਮ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ Punjab Police ਵੱਲੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ‘ਲਾਵਾਰਿਸ’ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਵੀ 2,097 ਅਜਿਹੇ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀ।
ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਨਮਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਇੰਪਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਨੀਤੀ’ (Policy of Impunity) ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੀਤੀ ਤਹਿਤ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ: ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ
1990ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਸਮੇਤ ਕਈ ਆਗੂ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਈ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ-ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋਈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਣ-ਐਲਾਨੀ ਸਮਝ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ‘ਤੇ, ਭਾਈ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ 1986 ਦੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਮਾਮਲੇ ਸਮੇਤ ਕਈ ਕੇਸ ਦਰਜ ਸਨ। 19 ਫਰਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਬਟਾਲਾ ਦੇ ਬੜਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇੱਕ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਘਟਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਤੰਬਰ 2001 ਵਿੱਚ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਲੋੜੀਂਦੇ ਗਵਾਹਾਂ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ” ਕਾਰਨ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਰੀਅਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਰਾਜ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਭਾਰਤ ਪਰਤਣਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਰੀ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੂਚਕ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਹੁਣ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ, ਵਧੇਰੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਹ: ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰਗਰਮੀ
ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜਮਹੂਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 2009 ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, “ਅਸੀਂ (ਖਾਲਿਸਤਾਨ) ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ” । ਇਹ ਬਿਆਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਸਰਗਰਮੀ
ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਕਲੀਨਿਕ ਚਲਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਸ਼ਾਖੋਰੀ, ਦਾਜ ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਕੰਨਿਆ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਦਮ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਆਗੂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਵਜੋਂ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ
ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਭਾਈ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੇ ਪੰਥਕ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ‘ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਅਕਾਲੀ ਦਲ’ ਨਾਮਕ ਸਿਆਸੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਲ 2015 ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਛੱਬਾ ਪਿੰਡ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ‘ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ’ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਖ਼ਤ ਮਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ Punjab Police ਨੇ ਕਈ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਹਿਰਾਸਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (DSGMC) ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ। 2017 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੈਂਪ ਕਰਕੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਦਿੱਲੀ) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਦੌਰ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਪੰਥਕ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਦੋਹਰੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ: ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, Sikh ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਸਮਕਾਲੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਥਿਤੀ
ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ, 2023 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਟੈਂਡ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ 23 ਫਰਵਰੀ 2023 ਨੂੰ ਅਜਨਾਲਾ ਥਾਣੇ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਨੂੰ “ਬਹੁਤ ਹੀ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ Sikh ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਹਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਯੂ.ਪੀ. ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸਸਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਗਲਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਚੇਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਕਦਮ ਦਾ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੱਟੜ ਵੱਖਵਾਦੀ ਆਗੂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੇ, ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਗੂ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖੀ ਦਿਸ਼ਾ
ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਜੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਜਮਹੂਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਰਾਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਕਮਾਂਡਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਤੱਕ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ, ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਅਤੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰਾ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਹਿੰਸਕ ਦੌਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਾਅਦ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜਮਹੂਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰਣਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੀੜਤਾਂ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਸੇ ਦੇ ਹੋਣ, ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਮਲੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਭਵਿੱਖ ਲਈ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਤੀਤ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਮਿਲੇ, ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਤਿਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾਵੇ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ Sant Kartar Singh Bhindranwale (1932-1977)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਿਆ?
ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਹ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਚੱਲੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ 1988 ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਧੜੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਣੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ Sikh ਕੌਮ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜ ‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
2. 1984-1995 ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ Amnesty International ਅਤੇ Human Rights Watch, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ Ensaaf ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੋਂ 1995 ਦੇ ਦੌਰਾਨ Punjab Police ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨਾ, ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨਾ, ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ “ਯੋਜਨਾਬੱਧ” ਅਤੇ “ਵਿਆਪਕ” ਵਰਤਾਰਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।
3. ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਛੱਡਿਆ?
ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। 2001 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਛੱਡ ਕੇ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। 2009 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ “ਜਮਹੂਰੀ ਸਾਧਨਾਂ” ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਪਿੱਛੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ, ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਸਿਆਸੀ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
4. ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕੀ ਹਨ?
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਵਜੋਂ ਸਰਗਰਮ ਹਨ। ਉਹ ‘ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਅਕਾਲੀ ਦਲ’ ਦੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਪੰਥਕ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ Sikh ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 2015 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ DSGMC ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਉਹ ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਦਾਜ ਵਰਗੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਮਿਓਪੈਥਿਕ ਕਲੀਨਿਕ ਵੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।
5. ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਦਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?
2023 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਈ Wassan Singh Zafarwal ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਤਰੀਕਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ Sikh ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਦੱਸਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਹਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is an Ireland-based digital creator, entrepreneur, and the founder of PunjabiTime.com. His platform is dedicated to reviving Punjabi culture and Sikh history through emotionally compelling and meticulously researched content. He bridges continents and generations with powerful storytelling that aims to educate, inspire, and unite the global Punjabi community.
Follow his work for stories that matter and a vision that builds a stronger future. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#WassanSinghZafarwal #SikhHistory #KhalistanMovement #Punjab1984 #HumanRights #KCF #DocumentaryReport
