ਇਹ ਲੇਖ Akali Phula Singh ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਤੇ ਹੈ — ਬਚਪਨ, ਖਾਲਸਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਯੋਗਦਾਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਅਹਿਮ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ। ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੋ
1. ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪਰਿਚਯ
“Akali Phula Singh” ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਭੀੜ ਅਤੇ ਅਡਿਗ ਯੋਧਾ-ਆਤਮਾ ਦੀ ਝਲਕ ਉਭਰਦੀ ਹੈ। 1761 ਵਿਚ ਜਨਮੇ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਨੀਵਾਂ ਪੱਕਾ ਕਰ ਕੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ-ਪਸੰਦ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਗਏ। ਇਹ ਲੇਖ ਉਸਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀਆਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰੇਗਾ।
2. ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
2.1 ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ
20 ਅਗਸਤ 1761 ਨੂੰ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਨਮ-ਭੂਮੀ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਛੋਟੇ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਖਠਾਂ ਵਿੱਚ Phula Singh ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਸੰਸਾਰ ਖ਼ੂਨੋ-ਖ਼ਾਰਾ ਲੜਾਈ ਦੇ ਰੰਗਤਾਂ ‘ਚ ਰੰਗਿਆ ਸੀ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ-ਬੀਬਾ ਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ, ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਮਾਹਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹੱਲੇ-ਕਾਰੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਮਲੇ… ਇਹ ਸਭ ਉਸਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਦਿਮਾਗ਼ ‘ਚ ਉਲਝਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ।
2.2 ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ
Phula Singh ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ Gurbakhsh Singh ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ Phula ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ, ਵਿਰਾਸਤੀ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਅਤੇ ਗੰਗਾ–ਯਮੁਨਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਪੇਧਰੂ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਛੋਟੇ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਅੰਦਰੋਂ ਦਾਗ਼ਧ ਧੀਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮੀ ਇੱਕ ਆਤਮਾ ਸੀ—ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਨੇੜਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸਰਨਯਾਰੀ ਅਤੇ ਆਮਲ ਦੇਖਿਆ, ਤਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਅਣਹੋਣੀ ਚੇਤਨਾ ਵੱਖਰੀ ਮਿਲੀ।
3. ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾ ਸੰਪਰਕ
3.1 ਬੈਰਿਸ਼ਤ ਢੰਗ ‘ਚ ਨਿੱਘਾੜਾ
1777 ‘ਚ, ਜਦ Maharaja Ranjit Singh ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੁਵਾਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, Phula Singh ਨੇ ਗੁਰੂ-ਕਰਮ ਨਾਲ ਬੈਰਿਸ਼ਤ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Nihang ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਤੁਰਬਾਨ ਬੰਧ ਕੇ Akali ਦੀ ਪਛਾਣ ਧਾਰਿ ਕੀਤੀ।
3.2 ਅਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼
Akali Phula Singh ਨੇ Amrit Sanchar ਲਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਣੀ ਝੁੰਡ (Jatha) ‘ਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ:
- ਕੇਸ਼ (ਕੇਸ਼-ਨ੍ਹੀਂ ਸ਼ੈਵ…)
- ਕਛਹਿਰਾ (ਸੇਮੀ ਦੋ- ਟਾੜਾ)
- ਕੜਾ (ਲੋਹੇ ਦਾ ਬਾਂਹੀ)
- ਕਿਰਪਾਨ (ਖਾਲਸਾ ਯੋਧਾ ਦਾ ਹਥਿਆਰ)
- ਚੂੜਾ (ਪੰਜ ਲਾਲ ਬਾਂਹ-ਬੱਦ)
ਇਸ ਸਭ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਰੂਹਾਨੀ-ਜੰਗੀ ਚਿੰਘਾਰੀ ਅਗੰਭੀ ਹੋ ਗਈ।
4. ਫੌਜੀ ਯੋਗਦਾਨ ਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ
4.1 ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਟੂਲਿਤ ਫੌਜੀ ਚਾਲ
Akali Phula Singh ਨੇ Misl (Sikh Confederacy) ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਦਬ-ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਰਣਨੀਤਿਕ ਇਕਾਈ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵ-ਖੋਜ ਸੀ:
“ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਯਾ ਤੇ ਨਿਆਇ, ਉਹ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਬਣ ਸਕਦੇ।”
ਉਸ ਵੇਲੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ East India Company ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਤਖ਼ਤ-ਬਦਲ ਦੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ, ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਤੇ ਬਿਖਰੇ ਸਿਆਸਤ ਦਹਾਕਿਆਂ ‘ਚ ਫੈਲ ਗਈਆਂ। Phula Singh ਨੇ ਆਪਣੇ Akali Jatha ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਮਹਿਲਾ-ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਰਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਚੋਣੀਦਾ ਢੰਗ ਰੱਖਿਆ।
4.2 ਅਹਿਮ ਯੁੱਧ – ਜੀਤ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤ
4.2.1
24 ਫਰਵਰੀ 1805: ਫੌਜਗੜ੍ਹ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ
ਜਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਵਧਾਈ, Phula Singh ਨੇ Akali ਫੌਜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਉਤਰੇ।
- ਅਣਪਹਿਚਾਣੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
- ਤੁਰੰਤ ਫੈਸਲਾ (ਫੌਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੰਭਾਂ ‘ਚ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ)
- ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੰਗਤ ਹਿਲੇ (ਉਹਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ ਜਿੱਤੀ)
ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ East India Company ਨੇ ਸੋਚਿਆ: “ਇਹ ਅਕਾਲੀ… ਸਿਰਫ਼ ਧਰਮ ਨਹੀਂ, ਹਿੰਮਤ ਵੀ ਹੈ।”
4.2.2
ਪੰਜਾਬੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ
1785–1808 ਵਿੱਚ, Phula Singh ਦੀ Akali Jatha ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ, ਫਗਵਾੜਾ, ਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜਿਹੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕਦਮ–ਕਦਮ ‘ਤੇ ਹਲਕੀ ਯੁਧ-ਦਲੀਰੀ ਅਤੇ ਤੂਰੰਤ ਚੇਤਕਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
5. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਵਈ
5.1 ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ
Phula Singh ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ:
“ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਬਰ ਨਹੀਂ — ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ-ਦਿਲਾਇਆ ਜਾਵੇ।”
ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹੀਦ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮੀਲਾ–ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹਾਲਾਂ ਕਰਵਾਏ।
5.2 ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸਹਿਯੋਗ
ਉਸਨੇ ਮੌਰਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਾਂਗ੍ਰਸ, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ, ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ Sikh-Muslim ਏਕਤਾ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ।
6. ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ
6.1 20 ਅਕਤੂਬਰ 1843 – ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਅਪੂਰਣ ਚੋਣ
ਕਈ ਯੁੱਧਾਂ, ਜੰਗਾਂ ਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 20 ਅਕਤੂਬਰ 1843 ਨੂੰ Akali Phula Singh ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ।
- ਆਖ਼ਰੀ ਜੰਗ: Qila Ramgarh ਇਲਾਕੇ ‘ਚ ਅਣਪੂਰੀ ਜੰਗ ਦੀ ਘਟਨਾ।
- ਅਖੀਰਲਾ ਸੁਆਸ: ਖ਼ਾਲਸਾ ਧਰਮ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ।
6.2 ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਚਿੰਗਾਰੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਅਦ Sikh ਯੁਵਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ “Akali ਚੇਤਨਾ” ਜਾਗੀ। ਹਰ ਸਾਲ 20 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ Akali Phula Singh ਯਾਦਗਾਰ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
7. ਵਿਰਾਸਤ: ਅਟੱਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਅਮਲ
7.1 ਨੌਜਵਾਨੀ ਵਲ ਸੰਦੇਸ਼
Akali Phula Singh ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ:
- ਆਤਮ-ਤਿਆਗ: ਹਿੰਸਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ, ਸੱਚ ਲਈ ਖੜਾ ਰਹੋ।
- ਦਯਾ-ਪੂਰਨਤਾ: ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦੂਸ਼ਮਣ ਪ੍ਰਤੀ ਦਯਾ ਰੱਖੋ।
- ਯੋਧਾ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ: ਜਥੇ ਦੀ ਇੱਕਤਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਤਾਕਤ।
7.2 ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਡਿਜੀਟਲ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, Akali Phula Singh ਦੀ ਯਾਦ ਫੇਸਬੁੱਕ, ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਤੇ ਯੂਟਿਊਬ ‘ਤੇ ਵੀਰਤਾ ਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਨਤੀਜਾ (Conclusion)
Akali Phula Singh ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਦਾਸਤਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸੁਰ ਲਾਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ, ਫੌਜੀ ਦਲੇਰੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਜੋਸ਼, ਤੇ ਨੌਜਵਾਨੀ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
You May Also Like… Maharaja Ranjit Singh
