1752 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਮਾਵਾਂ ( Martyr Mothers ) ਦੀ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕਹਾਣੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਟੱਲ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਬਲੀਦਾਨ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਬਣ ਗਏ।
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਰ
ਸਨ 1752 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕੈਦਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਾਤਾਵਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਨਿਹਥੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ‘ਤੇ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦਿਆਂ ਹੱਦੋਂ ਵਧ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਸਹਿਮਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ “ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਾਵਾਂ”( Martyr Mothers ) ਨੇ ਅਡੋਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾ-ਗਾ ਕੇ, ਪੰਜਾਹ-ਕਿਲੋ ਅਟਾ ਪੀਸਦਿਆਂ, ਸੈਂਕੜੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇਖਦਿਆਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਕੁਸ਼ਲ-ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ, ਸਰੀਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਅਸੀਮ ਤਾਕਤ ਦਾ ਜਾਗਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ਼ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਖੜਾ ਹੈ।
1. ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ
1.1 ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਭਰਾ ਰਾਜ
ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਮੂਇਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਂ “ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ”, 1748-53 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਕੱਤਰ ਸਿਆਹ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿਤ ਰਹਿਮ-ਰਹਿਮ ਹਮਲੇ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਉਦਾਸੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਉਸ ਨੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਖ਼ਾਸ ਚੌਂਕ ‘ਚ ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਾਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦਰਸ਼ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ।
1.2 ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੇ 6 ਮਾਰਚ 1752 ਦਾ ਸਮਰਪਣ
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਇਨਵਾਜ਼ (1751-52) ਦੌਰਾਨ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਘਿਰ ਕੇ 6 ਮਾਰਚ 1752 ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟੇ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਘਟਕਾਰੂਣ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਸੀधा ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮੁੜ ਸਿੱਖ ਨਾਰੀ ਸਮੂਹ ਬਣਿਆ।
2. ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਅੰਧਕਾਰ
2.1 ਕੈਦ, ਭੁੱਖ ਅਤੇ 50 ਕਿਲੋ ਚੱਕੀਆਂ
ਹਰ ਸਿੱਖ ਸਤਕਾਰਣੀ ਨੂੰ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ 1 ਮਣ ਤੇ ਪਾਉਂ (ਕਰੀਬ 50 ਕਿਲੋ) ਅਨਾਜ ਪੀਸਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਹੌਲੀ ਚੱਕੀ ਗੁੰਮਾਉਣ ਤੇ ਕੱਟੜ ਪਹਰੇਦਾਰ ਬੇਰਹਮੀ ਨਾਲ ਡੰਡੇ ਵਰ੍ਹਾਉਂਦੇ। ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸਲੋਕਾਂ ਗਾ ਕੇ ਦੁੱਖ ਸਹਿਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਹੌਸਲਾ ਰੱਖਿਆ।
2.2 ਨਰਸੰਘਾਰ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬੇਆਬਰੂ ਹੱਤਿਆ
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮ੍ਹਣੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲੋਥੜੇ ਤਾਗਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪਰੋ ਕੇ ਮਨਲ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ।
2.3 “ਮੰਨੂੰ ਸਾਡਾ ਰੰਡਾ” – ਇਕ ਕਹਾਵਤ
ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਦੋਹਰਾ, “ਮੰਨੂੰ ਸਾਡਾ ਰੰਡਾ, ਅਸੀਂ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਧਾਣ; ਜਿੰਨਾ ਕਟੇ ਸਾਡਾ, ਓਨਾ ਹੀ ਵਧੇ ਆਣ,” ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਅਟੱਲ ਜੁਝਾਰੂ ਰੂਹ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਾਵਾਂ ( Martyr mothers )– ਅੱਜੀਵ ਬਿਰਤੀ
3.1 ਧਾਰਮਿਕ ਅਡੋਲਤਾ
ਮੰਨੂੰ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦਾ ਬਲਾਤਕਾਰਕ ਦਬਾਅ ਸਾਰੇ ਕੈਦ ਸਮੇਂ ਚੱਲਿਆ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਮਾਤਾ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਛੱਡਣ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਅਮਲ ਖਾਲਸਾ ਨਾਰੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਢਿਲ੍ਹੇ ਨਾ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਅਡੋਲ ਤੇ ਸੁਚਿੜੇ ਅੰਤਰਧਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸਬੂਤੀ ਹੈ।
3.2 ਨਾਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਜਾਗਣਾ ( Martyr Mothers )
ਤਰੀਖ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਚ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਲਸਾ ਸਰਬੱਤ ਲਈ ਆਤਮਬਲ ਜਗਾਇਆ।
4. ਸਮੂਹਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ
4.1 ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੀਆਂ ਪਲਟਣੀਆਂ
1750 ਵਿੱਚ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਨੇ ਸੂਫੀ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਵਸਤਰ ਪਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ‘ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।
4.2 ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਕੌਮੀ ਅਰਦਾਸ
ਚੜ੍ਹਦਿਆ ਕਾਲਾਂ ‘ਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ “ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸੀਸ ਦਿੱਤੇ” ਦੇ ਅਖੰਡ ਜਾਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਅਮਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
5. ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ਼ ਸਿੰਘਣੀਆਂ – ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ
ਡਿੱਲੀ ਗੇਟ ਬਾਹਰ ਨਖ਼ਾਸ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 250,000 ਸਿੱਖ ਨਰ-ਨਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ; ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਜੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਖੜ੍ਹਿਆ। ਵਿਕਿਪੀਡੀਆ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸਨੂੰ “ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ ਸਿੰਘਣੀਆਂ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ (1738) ਆਦਿ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੇ ਅੰਤਿਮ ਸਾਸਾਂ ਲਈਆਂ।
6. ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦਾ ਪਤਨ
4 ਨਵੰਬਰ 1753 ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਦਸਾ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਖੰਡੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਲਾ ਦੌਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਯਾਦਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ‘ਚ ਅਟੱਲ ਪੜਚਾਵਾਂ ਛੱਡੀਆਂ।
7. ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ
7.1 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਰਕੈਲੋਜੀ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਨ ਹੁਣ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗੁਝਲਦਾਰ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਆਸਥਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨਾਰੀ ਮੁਕਤਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪਹਿਚਾਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
7.2 ਖਾਲਸਾ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਆਦਰਸ਼
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ( Martyr Mothers ) ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਲਈ ਰੁਹਾਨੀ ਮਾਡਲ ਹੈ: “ਤੁਸੀ ਸਰੀਰਕ ਨਹੀਂ, ਆਤਮਕ ਸਰਹੱਦਾਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਖਾਲਸਾ ਧੀਅ ਹੋ।” ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ, ਸੂਫੀ ਵਿਰਾਗਣੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
8. ਡਿਜਿਟਲ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਯਾਦ–ਦਿਹਾਨੀ
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਰਗਾ ਮੇਲ ‘ਤੇ ਵਾਇਰਲ ਹੋਈਆਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ‘ਚ ਕੈਦ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੱਕੀ ਪੀਸਦੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਜਨਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੋਸਾਇਟੀ, Sikh Encyclopedia ਆਦਿ ਪੋਰਟਲਾਂ ਦੀ ਆਨਲਾਈਨ ਡੌਕਯੂਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਦੇ ਰਾਹ ਹਮਵਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
9. ਨਿਸਕਰਸ਼
ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਾਵਾਂ ( Martyr Mothers ) ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਥਿੰਨੀ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕਾਰਿਕ ਹੈਸਿਯਤ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਦਾਨੀ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਹਿਣਾਵਾਂ, ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆਤਮ-ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਵੀ ਦਲੀਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਖਾਲਸਾਈ ਰੂਹ, ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਬੱਤ ਭਾਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਦੂਰ ਸੂਚਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਾਂਗ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ।
FAQ ( Martyr mothers )
- ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਕੌਣ ਸੀ? – ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ (1748-53) ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ।
- ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ? – ਇਹ ਸਥਾਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਮੂਹਕ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ।
- ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ? – ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 100,000 ਤੋਂ 250,000 ਤੱਕ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ।
You May Also Like… Akali Phula Singh
