Sai Mian Mir (1550–1635), ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੂਫੀ ਸੰਤ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਨੇਹੀ, ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਤਰ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ।
Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!Sai Mian Mir: The Great Sufi Saint Who Laid the Foundation of the Golden Temple
ਸਾਈਂ Mian Mir (1550-1635) ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਹ ਕਾਦਰੀ ਸੂਫੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਖਲੀਫਾ ਉਮਰ ਇਬਨ ਅਲ-ਖੱਤਾਬ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਰੂਹਾਨੀਅਤ, ਸਬਰ, ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਬੰਧ ਸਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਸਵਰਨ ਮੰਦਰ) ਦੀ ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਟਨਾ ਅੰਤਰ-ਧਾਰਮਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਸਾਈਂ Mian Mir ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ
ਸਾਈਂ Mian Mir ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਲਗਭਗ 1550 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸੀਸਤਾਨ (ਸਿੰਧ, ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਨਾਮ ਮੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਮੀਆਂ ਮੀਰ, ਮੀਆਂ ਜੀਉ, ਸ਼ਾਹ ਮੀਰ, ਖੁਆਜਾ ਮੀਰ, ਬਾਲਾ ਪੀਰ ਅਤੇ ਮੀਰ ਮੁਇਨੁਲ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਾਈਂ ਸ਼ਹੀਨ ਦਿਤਾ (ਕਾਜ਼ੀ ਸਾਈਂ ਦਾਤਾ) ਸੀਸਤਾਨ ਦੇ ਕਾਜ਼ੀ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਬੀਬੀ ਫਾਤਿਮਾ (ਕਾਜ਼ੀ ਕਾਦਨ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ) ਸੀ।
ਸਾਈਂ Mian Mir ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਭਰਾ – ਕਾਜ਼ੀ ਬੋਲਣ, ਕਾਜ਼ੀ ਮੁਹੰਮਦ ਉਸਮਾਨ, ਕਾਜ਼ੀ ਤਾਹਿਰ, ਕਾਜ਼ੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਦੋ ਭੈਣਾਂ – ਬੀਬੀ ਜਮਾਲ ਖਾਤੂਨ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਹਾਦੀਆ ਸਨ। ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣੇ। ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੂਜੇ ਖਲੀਫਾ ਉਮਰ ਇਬਨ ਅਲ-ਖੱਤਾਬ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
Mian Mir ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚੀ ਦਿਖਾਈ। ਮਹਿਜ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਰਾਨ ਮਜੀਦ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਾਧਾਰਣ ਬੌਧਿਕ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਖ਼ੁਆਜਾ ਖਿਜ਼ਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ
ਸਾਈਂ Mian Mir ਦੀ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ। ਆਪਣੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਘਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿਬਰ (ਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ) ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ, ਸਵੇਸਤਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖ ਖਿਜ਼ਰ (ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ੇਖ ਖਜੂਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਮਿਲਿਆ। ਸ਼ੇਖ ਖਿਜ਼ਰ ਕਾਦਰੀ ਸੂਫੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੇ Mian Mir ਨੂੰ ਗਹਿਰੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।
ਆਪਣੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, Mian Mir ਨੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਭੁੱਖੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦੇ। ਇਹ ਤਪੱਸਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਆਰਿਫ਼ (ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਹਿਰ) ਬਣਾ ਗਈ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (ਸਾਹ ਨਿਯੰਤਰਣ) ਦੇ ਅਭਿਆਸੀ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਉਹ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਬਣ ਗਏ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੋਜਿਕੇ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਲੇਖ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ, ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰੀ ਸੁਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤਿਆਗ ਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
Mian Mir ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ
ਸਾਈਂ Mian Mir ਦਾ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਬੰਧ ਸੀ, ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦੁੱਤੀ ਕਹਾਣੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਰਮ ਸਨੇਹੀ ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਚੌਥੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਆਏ ਸਨ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕਣ। ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖ-ਸੂਫੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ‘ਵਾਹਿਦ-ਅਲ-ਵੁਜੂਦ’ ਜਾਂ ‘ਸਭ ਹੋਂਦ ਦੀ ਏਕਤਾ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਰੱਬ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਹਰ ਕਣ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੇਖਦੇ ਸਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ, Mian Mir ਦੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਮਿੱਤਰਤਾ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਆਦਰ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸਮਝ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ।
ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ Mian Mir ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਇਲ ਹੋ ਗਏ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਰਸਪਰਿਕ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ
ਸਾਈਂ Mian Mir ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਬਹਿਸਯੋਗ ਪਹਿਲੂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੰਦਰ) ਦੀ ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੁੜਾਵ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਹਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬੁਲਾਇਆ, ਅਤੇ 3 ਜਨਵਰੀ 1588 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹਯੁੱਦੀਨ ਉਰਫ ਬੂਟੇ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਤਵਾਰੀਖ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (1848) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ Mian Mir ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਬੇਨਤੀ ‘ਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਯੂਰਪੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦੁਹਰਾਈ ਗਈ, ਅਤੇ 1929 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ‘ਰਿਪੋਰਟ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ’ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਖਾਤੇ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੁੱਢਲੇ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 18ਵੀਂ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਸਕੀਨਤ ਅਲ-ਔਲੀਆ, ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੰਤ-ਕਥਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਐਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।
ਇਹ ਘਟਨਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ, ਅੰਤਰ-ਧਾਰਮਿਕ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਮੀਆਂ ਮੀਰ
Mian Mir ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਹਾਣੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ। 1606 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਤੇ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ‘ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ Mian Mir ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ।
ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਅਸਹਿ ਦਰਦ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਿਆਂ, Mian Mir ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾਉਣ (ਭਾਵ ਤਬਾਹ ਕਰਨ) ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਿਖਾਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰੇ:
“ਮੀਤੁ ਕਰੇ ਸੋਈ ਹਮ ਮਾਨਾ॥
ਮੀਤ ਕੇ ਕਰਤਬ ਕੁਸਲ ਸਮਾਨਾ॥”
ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: “ਜੋ ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ (ਪਰਮਾਤਮਾ) ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਕਾਰਜ ਹੀ ਮੇਰੀ ਭਲਾਈ ਹਨ।”
ਇਹ ਵਚਨ ਸੁਣ ਕੇ, Mian Mir ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਡਿੱਗ ਆਤਮ-ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਭਾਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ Mian Mir ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ
Mian Mir ਦੇ ਉਚੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਦਰਜੇ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀ ਰੂਹਾਨੀ ਸਮਝ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਰਵੱਈਆ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵੀ ਸੀ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰੀ ਜਦੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਰਾਜਸੀ ਠਾਠ-ਬਾਠ ਨਾਲ Mian Mir ਦੇ ਘਰ ਆਏ। ਜਦੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪਹੁੰਚੇ, ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਮੁਰੀਦ (ਚੇਲੇ) ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ‘ਤੇ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲਣ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕਰਨ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਆਖਿਰਕਾਰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ: “ਬਾ ਦਰ-ਏ-ਦਰਵਿਸ਼ ਦਰਬਾਨੇ ਨਾ-ਬਾਯਦ” (ਕਿਸੇ ਫਕੀਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਦਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ)।
Mian Mir, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਰੱਬ ਨਾਲ ਇੱਕ-ਮਿੱਕ ਸੀ, ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: “ਬਬਾਯਦ ਕੇਹ ਸਗ-ਏ-ਦੁਨੀਆ ਨਾ ਅਯਾਦ” (ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੁੱਤੇ/ਸੁਆਰਥੀ ਲੋਕ ਅੰਦਰ ਨਾ ਆ ਸਕਣ)।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਅਤੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਦੁਆ ਕਰਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ Mian Mir ਨੂੰ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਭੇਟ ਕੀਤਾ। ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪਾਸ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਹੋਰ ਖਜ਼ਾਨੇ ਲਈ ਅੱਲਾਹ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਕ ਹੋਰ ਐਤਿਹਾਸਿਕ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ, Mian Mir ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਮਨ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਕੂਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇ, ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ “ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨਾਮਾ” ਵਿੱਚ Mian Mir ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ, ਨਾਲ Mian Mir ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਬੰਧ ਸੀ। ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸੀ ਜੋ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਝ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿਤਾਬ “ਮਜਮਾ-ਉਲ-ਬਹਰੈਨ” (ਦੋ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦਾ ਮਿਲਨ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ।
ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੇ Mian Mir ਦੀ ਜੀਵਨੀ “ਸਕੀਨਤ ਅਲ-ਔਲੀਆ” ਵੀ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਮਾਜ਼-ਏ-ਜਨਾਜ਼ਾ (ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ) ਪੜ੍ਹੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀ ਦਰਗਾਹ
ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਾਈਂ Mian Mir ਦੀ ਮੌਤ 11 ਅਗਸਤ 1635 (7 ਰਬੀ’ ਅਲ-ਅਵਲ, 1045 ਹਿਜਰੀ) ਨੂੰ 88 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਸਈਅਦ ਮੁਹੰਮਦ ਨੱਥਾ ਸ਼ਾਹ ਗਿਲਾਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਫਨਾਇਆ ਗਿਆ।
Mian Mir ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਕਬਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਮਕਬਰਾ 1640 ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਧਰਮਪੁਰਾ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਆਲਮ ਗੰਜ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਾਲਡ ਸਿਟੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ।
ਦਰਗਾਹ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ:
ਮਕਬਰਾ ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਬਣਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸਲੇਟੀ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਦਾ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਗੁੰਬਦ ਅਤੇ ‘ਛੱਜਾ’ (ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲੇ ਛੱਤ) ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਮਕਬਰਾ ਚਿੱਟੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਬਣੇ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਚੌਰਸ ਚਬੂਤਰੇ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਹਰ ਕਿਨਾਰਾ 54 ਫੁੱਟ ਮਾਪ ਦਾ ਹੈ।
ਮਕਬਰਾ ਲਾਲ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਣੇ ਵਿਹੜੇ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਹੜੇ ਤੋਂ ਕਬਰ ਤੱਕ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਕਬਰਾ ਹਰ ਪਾਸੇ 200 ਫੁੱਟ ਮਾਪ ਵਾਲ਼ੀ ਚਤੁਰਭੁਜ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵੱਲ ਗੁਲਾਬੀ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਬਣੀ ਮਸਜਿਦ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਉੱਪਰ ਪੰਜ ਛੋਟੇ ਗੁੰਬਦ ਹਨ।
ਇਸਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਵਰਤਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ। ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜੋ Mian Mir ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਦਰਗਾਹ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਬਣਵਾਏ, ਜੋ ਇਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅੱਜ, Mian Mir ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ (‘ਉਰਸ’) ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਰਗਾਹ ‘ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ : Bhai Tota Mahita: ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਸਮਰਪਿਤ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ
FAQs (ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ):
- ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ?
ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਦਰੀ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸਨ, ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਕੇ ਸ਼ੋਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। - ਕੀ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ?
ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੂੰ 1588 ਈ. ਵਿੱਚ ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ “ਤਵਾਰੀਖ-ਏ-ਪੰਜਾਬ” ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੁੱਢਲੇ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਲੇਖ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। - ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਸਨ?
ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ (ਜਹਾਂਗੀਰ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ) ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਠਾਠ-ਬਾਠ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਸਲਾਹਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ’ਤੇ ਦਰਬਾਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ’ਤੇ Mian Mir ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: “ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ”। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕੀਤਾ। - ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਕੀ ਸਨ?
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸੂਫੀਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸਨ:
• ਵਾਹਿਦ-ਅਲ-ਵੁਜੂਦ (ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ)
• ਸਬਰ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਦੀ ਭਾਵਨਾ
• ਧਾਰਮਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਕੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। - ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ?
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਲਾਹੌਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੇ 1640 ਈ. ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਇਸਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਸੀ।
ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼
ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸੂਫੀਵਾਦ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਨ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ (ਚੇਲਿਆਂ) ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ “ਦੋਸਤ” ਕਹਿੰ
ਨੋਟ: ਸਾਰੇ ਜਵਾਬ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ-ਸੂਫੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਤੱਟਸਥ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
